مرگ تدریجی قنات ها در خراسان شمالی۱۱-خرداد-۱۴۰۰
بجنورد- ایرنا- کاهش ۳۰ درصدی حجم آب قنات های استان خراسان شمالی در سال های اخیر به دلیل آنچه که تعدد وراث و بی توجهی آن ها به لایروبی قنات ها و کاهش بارندگی عنوان می شود این کاریزها را به عنوان قدیمی ترین منابع ذخایر آب در معرض مرگ تدریجی قرار داده است.
به گزارش خبرنگار ایرنا،براساس آمار رسمی هم اکنون در استان خراسان شمالی ۶۲۳ رشته قنات با حجم ذخیره آب حدود ۱۰۰ میلیون متر مکعب وجود دارد که حدود ۳۱ هزار هکتار از اراضی کشاورزی که ۱۰ درصد از مجموع اراضی این خطه شمال شرق کشور را شامل می شود، آبیاری می کند و بررسی های کارشناسی نشان می دهد که در سال های گذشته به دلیل خشکسالی و عدم لایروبی به دلیل تعدد مالکیت ها میزان آبدهی آنها حدود ۱۰ درصد کاهش یافت.
براساس بررسی کارشناسی شروع روند کاهشی آبدهی قنوات در استان خراسان شمالی در سال های اخیر که بخش عمده آن ناشی از تاخیر در لایروبی و تشدید خشکسالی باعث شد تا هم اکنون میزان آبدهی آنها به مرز ۷۰ میلیون متر مکعب برسد و تداوم روند فعلی می تواند مرگ تدریجی قدیمی ترین منابع ذخایر آبی را در مناطق کویری رقم بزند.
تاریخچه قنات در ایران
فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره اول قبل از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش پیدا کرد و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره‌های طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمی‌شود به کشاورزی بپردازند. این قنات‌ها به تدریج در مناطق دیگر دنیا رایج شدند و اکنون قنات‌های زیادی از چین تا مراکش و حتی در قاره آمریکا وجود دارند.
ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید زده و آن را کاریز یا کهریز نام نهادند. نخستین قنات‌ها و طولانی‌ترین قنات دنیا در ایران واقع شده‌است.با این اختراع که در نوع خود در جهان بی‌نظیر بوده‌است، می‌توان مقدار قابل توجهی از آب‌های زیرزمینی را جمع‌آوری کرد و به سطح زمین رساند
براساس بررسی کارشناسی تا یک دهه قبل سالانه قریب به ۹ میلیارد مترمکعب آب از قنات های کشور استحصال می شد اما این میزان اکنون به ۷ میلیارد مترمکعب رسیده است و از اوایل دهه ٨٠ تاکنون، ٣میلیارد مترمکعب آبدهی سالانه قنات‌ها در ایران از دست رفته است. متولیان امر بر این عقیده اندکه حفر چاه در حریم قنات‌ها و بی‌توجهی به لایروبی قنات آنها را خشکانیده یا آبدهی‌شان را کاهش داده است.
حفر چاههای عمیق سرآغاز مرگ قنات
مهرداد ایمانی کارشناس سازه های آبی گفت: قنات آبراهه یا کانالی است که در زیر زمین حفر می شود و این کانال آب را از مناطق پر آب برای رسیدن به سطح زمین به جریان می اندازد و این جوی یا کانال در عمق زمین با رشته‌چاه‌هایی مرتبط است که از مادر چاه سرچشمه می‌گیرد به سمت مظهر قنات یعنی جایی که آب از زیرزمین به سطح هدایت می‌شود، کشیده می شود و کانالِ قنات ممکن است تا رسیدن به سطح زمین چندین کیلومتر ادامه داشته باشد.
وی اظهارداشت : از حدود نیم قرن گذشته چاههای عمیق به تدریج جانشین قنات شد و احداث چاههای عمیق و چاه های غیر مجاز و کاهش سطح منابع آب موجب شد تا قنات های زیادی خشک شوند و متاسفانه در مواردی که آب زیرزمینی به شدت افت کند نمی‌توان به احیای قنات امید بست.
وی افزود : بی توجهی به قنات ها و احیا و لایروبی نکردن آنها بیش از کاهش بارندگی بر تنش آبی در قنات ها تاثیر گذاشت و از آن مهمتر چاه هایی است که در دهه های گذشته به شکل بی رویه منابع آب استان را مکید و از بین برد.
این کارشناس منابع آبی خراسان شمالی گفت : در این استان ۶۳۲ رشته قنات وجود دارد که در صورت توجه به آنها می‌توانند بخش بزرگی از نیاز آب منطقه را برآورده کنند و باید به جای این که در حریم آنها مجوز حفر چاه دهیم و باعث کاهش آبدهی‌شان شویم قنات‌ها را زنده و احیا کنیم .
ایمانی لایروبی قنات را یکی از برنامه های مهم برای احیاء دانست و اظهارداشت : نابودی قنات ها ارزش های فرهنگی این سازه ها را نیز از بین می برد و این سازه های هنرمندانه شاهکار معماری آب، نیاکان ما محسوب می شود و می توان با استفاده از آنها پای گردشگران را به اقصی نقاط کویری و خشک باز کرد و باید مسوولان مرتبط اعم از جهاد کشاورزی، آب منطقه ای و حتی گردشگری در ابعاد مختلف برای احیاء قنات تلاش کنند.
این استان دانشگاه استان خراسان شمالی معتقد است متروکه شدن قنات ها مهاجرت تدریجی روستاییان و کشاورزان به شهرها و رشد حاشیه نشینی را بیش از این که هم اکنون شاهد آن هستیم در پی دارد.
ایمانی خاطرنشان کرد: قنات ممکن است هم اینک پاسخگوی همه نیازهای آب استان نباشد اما باید با تلفیق شیوه های کهن و جدید یعنی احیای قنات ها و توسعه روش های نوین مصرف آب در بخش کشاورزی مثل طرح های آبیاری تحت فشار، مصرف آب را بهینه کرد.
تعدد مالکین ضربه بزرگ بر پیکره نیمه جان قنات
عضو خبرگان کشاورزی خراسان شمالی می گوید: قنات ها سیستمی سنتی دارند و با مشارکت کشاورزان و بر مبنای اصولی که طی سالها نسل به نسل منتقل می شود ترمیم و احیا می شوند و ترمیم و احیای قنات در گذشته فردی که مالک قنات بود مدیریت می شد و بقیه بهره برداران از آب قنات و یا به تعبیری شرکای دیگر آب نیز با او همکاری داشتند.
علی کاظمی افزود : در شرایط فعلی بر اساس قانون ارث و با انتقال قنات ها به وارثین تعداد شرکا زیاد شد به طوری که هیچ فردی از بهره برداران از قنات ها در مورد مرمت، لایروبی و احیای قنات ها همکاری نمی کند.
وی معتقد است باید قانون ارث در مورد قنات اصلاح شود و یا حداقل وارثان به شکل قانونی موظف و مکلف به نگهداری قنات به عنوان میراث فرهنگی برجای مانده از چندهزار سال قبل باشند و براثر بی توجهی مالکان بیشتر قنات هایی که تا یک دهه قبل مورد استفاده کشاورزان بود اکنون درحال نابودی است و با از بین رفتن این منابع آبی ، قطعا شاهد نابوی مزارع کشاورزی و دامی نیز خواهیم بود.
کاظمی صدور مجوز برای حفر چاههای عمیق را مهمترین معضل و عامل اصلی برای خشکیدن قنات در سال های احیر دانست و اظهارداشت : باید برای صدور مجوز چاههای عمیق یک حریمی برای قنات به عنوان میراث ماندگار پیش بینی شود و کما این که برای آثار تاریخی نیز یک حریمی برای ساخت و سازها لحاظ شد و توانست بخش زیادی از حریم تاریخی را حفظ کند.
وی اضافه کرد : در شرایط فعلی قنات با دبی آب ۸۰ لیتر در ثانیه به حال خود رها می شود و متولی برای احیاء آن وجود ندارد، ولی دستگاههای ذیربط برای چاه عمیق که کمتر از این میزان نیز می تواند دبی داشته باشد، مجوز صادر می کند و این تناقض ها باید برطرف شود و کارکرد قنات حداقل در مناطق کویری احیاء شود.
کمبود اعتبار برای لایروبی قنات
مدیر امور آب و خاک و فنی و مهندسی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی کاهش بارندگی و خشکسالی های پیاپی؛ برداشت بی رویه از منابع آب های زیرزمینی و چاه های غیر مجاز و هم چنین انحراف مسیرهایی که آب را به قنات ها منتقل می کرد را از مهمترین عوامل کاهش آبدهی و مدرگ تدریجی این منابع آبی اعلام کرد.
سید ابراهیم سیدی اظهارداشت : براساس آمار رسمی در استان خراسان شمالی ۶۳۲ رشته قنات دارد و که حدود ۴۰ رشته قنات خشک و ۱۵۰ رشته قنات در این استان نیاز به مرمت و بازسازی و لایروبی دارد.
وی افزود : برای لایروبی ، مرمت و باسازی این قنات ها حدود ۲۵۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز است و این در حالیست که در سال قبل حدود ۵۰ میلیارد ریال اعتبار برای بخش اختصاص یافت که با این اعتبار ۲۲ رشته قنات لایروبی شد و برای تسریع در اجرای لایروبی باید اعتبار لازم در اختیار سازمان جهاد کشاورزی قرار گیرد.
وی اضافه کرد : قنات های استان از سال ۹۲ تا کنون به طور میانگین ۱.۵ بار لایروبی شد به گونه ای که در این مدت ۹۸۵ مورد لایروبی انجام شد و برخی از قنات استان دو بار تاکنون لایروبی شدند، ولی به دلیل این که هر سه تا پنج سال باید این منابع آبی لایروبی شوند، نیاز به اعتبار شناور در این بخش داریم.
به گفته وی بازسازی هر یک کیلومتر قنات می تواند تا حدود ۱۵ هزار متر مکعب در سال حجم آبدهی را افزایش دهد.
مدیر امور آب و خاک و فنی و مهندسی جهاد کشاورزی با بیان این که قنات های استان آب مورد نیاز ۳۱ هزار هکتار از اراضی کشاورزی را در این استان را تامین می کند گفت : قنات ها در همه نقاط استان وجود دارد و اما بیشترین قنات در شهرستان های اسفراین، گرمه و جاجرم و مانه و سملقان استقرار دارند.
قنات خراسان شمالی در محاصره چاههای غیر مجاز
سرپرست مدیریت مطالعات پایه شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی نیز از کاهش آبدهی قنات های استان خبر داد و گفت: طی بررسی های صورت گرفته حجم تخلیه آب از قنات های استان در سال گذشته ۷۶ میلیون متر مکعب بوده که این رقم در سال ۹۸، ۸۶ میلیون متر مکعب بوده است.
ابراهیمی خاطرنشان کرد : در بررسی های صورت گرفته میزان تخلیه آب از قنات های استان ۱۰ میلیون متر مکعب کاهش یافته و میزان آبدهی آن ها نسبت به دوره قبل ۱۲ درصد کاهش نشان می دهد.
پیش بینی مرگ قنات ها آن هم ۴۰ سال پیش نشان می دهد که چگونه چاه های عمیق و نیمه عمیق مجاز و غیر مجاز نفس قنات ها را بریدند و برخی از این سازه های مهندسی بی نظیری که نیاکان ما آنها را ابداع کردند با دست طمع برخی در حال ازبین رفتن است.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی می گوید : در حال حاضر تعداد ۴ هزار و پنج حلقه چاه غیرمجاز آب در استان شناسایی شده است که از این منابع آبی، ۳۶ میلیون مترمکعب آب برداشت می‌شود.
وحید واسطه اظهارداشت : تاکنون در مجموع یکهزار و ۶۷۵ حلقه چاه غیرمجاز کشاورزی نیز در استان مسدود شد و پلمپ این چاهها، از برداشت حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب آب جلوگیری شده و در مصرف منابع زیرزمینی صرفه جویی شده است.
وی خاطرنشان می کند: سالانه با برداشت غیر مجاز ۱۰ تا ۱۵ میلیون مترمکعب از منابع آب استان کاسته می‌شود، اما این مشکل همچنان وجود دارد و باید کشاورزان مصرف آب را مدیریت کنند.
واسطه افزود : تعدیل پروانه چاهها در چهار دشت از ۱۱ دشت استان در دست اقدام است و در راستای اجرای طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب، بستن چاههای غیرمجاز، جلوگیری از اضافه برداشت از چاه های مجاز و تعدیل پروانه های چاه های آب مجاز که در دستور کار شرکت آب منطقه ای بود هم چنان ادامه خواهد یافت.
وی با بیان این که با اجرای تعدیل برداشت از آب چاه های دارای پروانه، میزان برداشت در پروانه ها در زمان تمدید اعمال می شود می گوید: ۵۰ تا ۶۰ درصد از چاه ها که در دهه های پیش حفر شده و پروانه دریافت کرده اند، مشمول اعمال محدودیت در برداشت از منابع زیر زمینی شوند.
خراسان شمالی دارای سه هزار و ۱۸۴ چشمه، هزار و ۵۵۷ حلقه چاه عمیق، ۲ هزار و ۴۸۳ حلقه چاه نیمه عمیق و ۶۳۲ رشته قنات دارد و سالانه میانگین بارش در این استان به حدود ۲۴۰ میلمتر می رسد که حدود ۳۴۴ هزار هکتار از اراضی کشاورزی نیز وابسته به این منابع آبی است.
بررسی ها نشان می دهد که بیش از ۸۷ درصد آب‌های تجدیدپذیر خراسان شمالی در حوزه کشاورزی مصرف می‌شود و در سال های اخیر به دلیل خشکسالی از ۱۱ دشت استان، چهار دشت شامل دشت شیروان-فاروج، دشت اسفراین، دشت جاجرم و دشت صفی آباد ممنوعه بحرانی، چهار دشت نیز ممنوعه و تنها سه دشت شامل دشت‌های غلامان، مانه و قوری میدان دشت آزاد است.