وضعيت نگران‌كننده حضور ريزگردها در آسمان كشور.3 دی -92
بدون بررسی ریشه و عامل آلودگی هوا وآسیب زدن شدید به محیط زیست ولی
اعتراف شده است که ما تقريباً تمام تالاب‌هاي داخلي مان را از دست داده ايم.
جازموريان، هامون، گاوخوني، بختگان، ارژن، پريشان و شادگان وضعيت بسيار نگران‌كننده‌اي
دارند. اين تالاب‌ها كه خشك شوند به چشمه‌هاي گرد و خاك تبديل مي‌شوند. البته
اشاره به اوضاع آشفته در یاچه ارومیه نشده است . همینطور بدون اشاره به سیاست
تروریستی ومداخله گرانه در امور داخلی افغانستان وایجاد تنش که منجر به قطع آب
رودخانه هیرمند افغانستان به دریاچه هامون
شد اما گفته شده نكته تاسف برانگيز ديگر
ظهور پديده ريزگردها در شرق كشور است. در آن منطقه هم علاوه بر عوامل داخلي يك
عامل خارجي مهم هم وجود دارد. افغانستان موضوع حق آبه را در مورد هامون و سد دوستي
رعايت نمي‌كند.عملكرد همسايه شرقي باعث شده است تا بادهاي 120 روزه سيستان به 170
روز برسد. به نظر مي‌آيد در آينده نزديك بايد مشكلاتي جدي را در شرق كشور شاهد
باشيم. البته عربستان هم به شیوه ای دیگر متهم شده که عامل ریز گردها در ایران
است.
مدتهاست نفس كشيدن در شهرهاي غربي و جنوب غربي كشور سخت شده است.
افزايش بيماريهاي تنفسي و آسيب جدي به بخش‌هاي مختلف كشاورزي و خسارتهاي ناشي از
تعطيلي‌هاي پياپي تنها گوشه‌اي از ضرر‌هايي است كه ريزگردها موجب شده‌اند. در كنار
بي‌تدبيري‌هاي صورت گرفته در داخل كشور نقش چند كشور خارجي در گسترش اين مشكل غير
قابل انكار است. حالا 23 استان كشور درگير اين معضل هستند و نگراني زماني بيشتر مي‌شود
كه مشكل گرد و غبار علاوه بر مناطق غربي در شرق كشور هم در حال وخيم‌تر شدن است. به
تازگي سازمان بهداشت جهانيWHO، شهرهاي اهواز، كرمانشاه، سنندج و ياسوج را در
رديف آلوده‌ترين شهرهاي جهان معرفي كرده است. بر اساس اين آمار10 شهر آلوده جهان بر اساس ميزان
وجود ذرات كوچكتر از 10 ميكرومتر PM10 موجود در هوا عبارتند از:1- اهواز(ايران) 2-
اولانباتار(مغولستان) 3- سنندج(ايران) 4-لوويانا(هندوستان) 5- كوئتا(پاكستان) 6-
كرمانشاه(ايران) 7 پيشاور(پاكستان) 8- گابورونه(بوتسوانا) 9- ياسوج(ايران)
10-كانپور(هندوستان) در
مجموع بررسي‌هاي صورت گرفته در اين تحقيق، شهرهايي واقع در كشورهاي صنعتي نو مانند
چين و هند بدترين هوا را دارند اما قرار گرفتن شهرهاي ايران در صدر اين فهرست
ناخوشايند علت مهمي غير از آلودگي معمول صنعتي هم دارد. مشكل ريزگردها از
اوايل دهه 80 استانهاي غربي و جنوب غربي رخ نمود و حالا در دهه 90، 23 استان كشور
را درگير خود كرده است. متوسط مقياس جهاني PM10 در حدود 70 است، اين عدد در
شهرهاي سالم دنيا كمتر از 20 است و اين درجه در اهواز 372 را نشان مي‌دهد. درجه‌اي
كه نفس كشيدن در آن سخت است و تعطيلي‌هاي مكرر اين شهر بيانگر عمق فاجعه است. اما
منشا ريزگردها چيست؟ نگاه‌ها متوجه كشور عراق است. بيابانهاي اين كشور چشمه اصلي
توليد ريزگردهاي آزاردهنده معرفي مي‌شود. اما به طور كلي علت پيدايش اين مشكل در
دو بخش داخلي و خارجي قابل بررسي است.
عوامل داخلي بحران؛ عدم رعايت حق آبه و نابودي تالاب ها
عدم استفاده صحيح از آب و مديريت نادرست منابع آب از علت‌هاي اصلي
بروز مشكل گرد و غبار در داخل كشور ارزيابي مي‌شود. كارشناسان محيط زيست اعلام مي‌كنند
بسياري از تالاب‌هاي كشور يا خشك شده‌اند يا در معرض نابودي هستند. تالاب‌هاي بي‌آب
به منبع توليد ريزگرد تبديل شده‌اند. مشكل آنجاست كه در بالادست و بر روي ورودي
اكثر اين تالاب‌ها سدهايي ايجاد شده‌اند كه حق آبه پايين دست را رعايت نمي‌كنند و
اين بي‌توجهي موجب آسيب جدي به تالاب‌هاي ارزشمند در سراسر كشور شده است. محمد
درويش كارشناس بيابان زدايي با تاييد اين مطلب به خبرنگار جمهوري اسلامي گفت: ما تقريباً تمام تالاب‌هاي داخلي مان را از دست
داده ايم. جازموريان، هامون، گاوخوني، بختگان، ارژن، پريشان و شادگان وضعيت بسيار
نگران‌كننده‌اي دارند. اين تالاب‌ها كه خشك شوند به چشمه‌هاي گرد و خاك تبديل مي‌شوند. اين فعال محيط زيست علاوه بر نابودي تالاب‌ها،
موضوع كاهش مراتع داخلي را از ديگر عوامل توليد غبار در داخل كشور دانسته و اظهار
داشت: آمارهاي رسمي نشان مي‌دهد كه ميزان مراتع كشور نسبت به ابتداي دهه 60 حدود 5
ميليون هكتار كاهش يافته است. بسياري از اين مراتع به بهانه توسعه كشاورزي به ديم
زارهايي تبديل شده كه به علت مناسب نبودن عرصه از حيز انتفاع خارج شده و اكنون به
كانون‌هاي جديد توليد گرد و خاك تبديل شده‌اند. اين پژوهشگر معتقد است كه در
برنامه‌هاي توسعه و انتقال آب كشور به موضوعات زيست محيطي توجه لازم نمي‌شود و در
اين رابطه با اشاره به موضوع درياچه اروميه، گفت:در خصوص درياچه اروميه عامل بروز
مشكل ايجاد 72 سد بزرگ و كوچك، وجود حدود 32 هزار حلقه چاه غيرمجاز به همراه حدود
24 هزار حلقه چاه مجاز و افزايش وسعت اراضي كشاورزي از حدود 300 هزار به حدود 600
هزار هكتار است. اين نوع برخورد با منابع آبي را در سراسر كشور شاهد هستيم كه
مشكلات كنوني را موجب شده است.
بي توجهي تركيه به كنوانسيون رامسر
در حال حاضر عراق بعنوان متهم اصلي مشكل ريزگردها معرفي مي‌شود. درست
است كه بي‌برنامگي دولت عراق در كنترل و مهار بيابانها و حفظ تالاب‌ها و در نتيجه
بيابان زايي و از بين رفتن تالاب‌ها و زمين‌هاي كشاورزي در عراق منشاءاصلي مشكل
است اما علت وقوع اين اتفاق در عراق چيست؟ كارشناسان يكي از دلايل اصلي را بي‌توجهي
تركيه به حق آبه دجله و فرات اعلام مي‌كنند. تركيه طي سالهاي گذشته ميزان استحصال
آب در كوهستانهاي پرباران خود را از 43 ميليارد مترمكعب به حدود 80 ميليارد
مترمكعب در حال حاضر رسانده و به سمت رقم 123 ميليارد مترمكعب مي‌رود. بررسي‌ها
نشان مي‌دهد در حال حاضر اين كشور حق آبه بين النهرين را طبق كنوانسيون رامسر
رعايت نمي‌كند. امروزه تركها تنها يك سوم حق آبه دجله و فرات را آزاد گذاشته‌اند و
علاوه بر اين بي‌توجهي آشكار به يك قرار داد بين‌المللي برنامه‌هاي سد سازي جديدي
هم دارند كه برخي پژوهشگران معتقدند در صورت اتمام آن سدها بايد منتظر خشك شدن
دجله و فرات باشيم! البته دولتمردان ترك اين نظر را قبول ندارند و معتقدند اين سد سازيهاي
به نفع كشورهاي عراق و سوريه هم خواهد بود و اگر اين پروژه‌ها اجرا شود آبهاي
منطقه به هدر نمي‌رود! ادعايي كه فعالان زيست محيطي در خود تركيه هم آن را باور
ندارند. از جمله يكي از اين پروژه‌هاي
جنجالي دولت تركيه احداث سد ايل سو در يك منطقه كردنشين جنوب اين كشور است كه از
سال 2006 ميلادي ساخت آن آغاز شده است. پروژه‌اي كه اعتراضات فراواني به ساخت آن
شد. اين سد بر سرچشمه دجله ساخته مي‌شود و وسعت مخزنش4/10 ميليارد مترمكعب، يعني
سه برابر سد كرخه(بزرگترين سد ايران) است. دولت تركيه وعده داده كه اين سد در سال 2017 بهره‌برداري شود كه در آن صورت بايد
منتظر فاجعه وحشتناكي در منطقه باشيم. برخي حتي از خشك شدن دجله و فرات خبر مي‌دهند. دكتر
عزت‌الله عزتي بنيانگذار جغرافياي نوين نظامي در ايران با اشاره به جدي بودن مساله
آب در جهان و تاييد برنامه‌هاي هدفدار تركيه در اين خصوص به خبرنگا ما گفت: در دهه‌هاي
آينده مساله اصلي در جهان و به خصوص درمنطقه خاورميانه، به طور قطعي مساله آب خواهد
بود. وي افزود:تركها يك شعار غير رسمي دارند آنها مي‌گويند روزي خواهد رسيد
كه ما به عربها يك بشكه آب مي‌دهيم و يك بشكه نفت مي‌گيريم!
طرح شكست خورده عربستان، اهرم فشار امروز
موضوعي كه افكار عمومي اطلاع چنداني از آن ندارد نقش عربستان در ايجاد
مشكل ريزگردهاست. عربستان در دهه 80
ميلادي طرح بلند پروازانه خودكفايي گندم را آغاز كرد. عربها تلاش كردند با استفاده
از آبهاي فسيلي گندم توليد كنند. اما اين پروژه كه از ابتدا هم با ترديد به آن
نگاه مي‌شد سرانجام شكست خورد.آبهاي فسيلي تمام شد و بيش از 4 ميليون هكتار زميني
كه زير كشت رفت اكنون رها شده است و تبديل به منبع عظيم توليد گرد و خاك شده است. اين
مشكل زندگي مردم مناطق جنوبي عراق تا جنوب بغداد را به شدت سخت كرده است و البته
جنوب و جنوب غرب ايران راهم تحت تاثير قرار داده است. گفته مي‌شود كه عربستان
از اين موضوع براي فشار بر دولت مركزي عراق استفاده مي‌كند و ضعف دولت مركزي در
عراق هم باعث شده آنها نتوانند كاري اساسي و جدي براي رفع مشكل انجام دهند.
توسعه مشكل به شرق كشور
نكته تاسف برانگيز ديگر ظهور پديده ريزگردها در شرق كشور است. در آن
منطقه هم علاوه بر عوامل داخلي يك عامل خارجي مهم هم وجود دارد. افغانستان موضوع
حق آبه را در مورد هامون و سد دوستي رعايت نمي‌كند.عملكرد همسايه شرقي باعث شده
است تا بادهاي 120 روزه سيستان به 170 روز برسد. به نظر مي‌آيد در آينده نزديك
بايد مشكلاتي جدي را در شرق كشور شاهد باشيم.
آسيب به محصولات كشاورزي
ريزگردها تاثير بسيار زيادي بر كاهش محصولات كشاورزي دارد. دكتر نير
اعظم خوش خلق سيما متخصص بيوتكنولوژي و فيزيولوژي گياهي ضمن تاييد اين مطلب در
گفتگو با خبرنگار جمهوري اسلامي با اشاره به اينكه ريزگردها به طور طبيعي راه
فتوسنتز گياهان را مي‌گيرند، گفت: به تازگي گزارش‌هايي از خشك شدن سرشاخه‌هاي بلوط
در جنگلهاي بلوط غرب كشور دريافت شده است كه به اعتقاد من قسمتي از اين پديده
مربوط به ريزگردها است. ريزگردها باعث مشكلات تنفسي و فتوسنتزي در گياهان است و
تبادلات گازي در برگ گياه به خوبي صورت نمي‌گيرد. در نتيجه گياهان آسيب مي‌بينند. بر
اساس برخي آمار منتشر شده توسط منابع رسمي حضور ريزگردها در مناطق جنوب و جنوب
غربي كشور باعث كاهش 20 تا 40 درصدي توليدات كشاورزي شده است. و بيشتر محصولات
زراعي و باغي مثل گندم، مركبات، حبوبات و سبزيجات تحت تاثير اين مشكل است. در
همين رابطه حتي خبرهايي از
نابودي زنبورهاي عسل و كندوهاي توليد عسل در برخي مناطق غربي شنيده مي‌شود.
راه حل؛ تغيير رويكرد
موضوع ريزگردها به حدي جدي است كه رئيس سازمان محيط زيست اين مشكل را
در كنار آلودگي هوا، اولويت نخست سازمان محيط زيست اعلام كرده است. مشكلي كه
پيداست به زودي قابل حل نيست. محمد درويش معتقد است اين اتفاق حاصل سه دهه بي‌توجهي
به ملاحظات زيست محيطي در كشور و منطقه است.وي درباره راهكارهاي موجود گفت: امروز
اولين كاري كه مي‌توانيم انجام دهيم تعيير رويكرد‌ها است. بايد نشان دهيم كه در اقداماتمان
به سمت كاهش ريزگردها مي‌رويم. اين تغيير رويكرد مي‌تواند در ساخت سازه‌هاي آبي،
افزايش راندمان بخش آبياري و رعايت حق آبه محيط زيست باشد.اين فعال محيط زيست
همچنين با اشاره به لزوم فعال شدن ديپلماسي محيط زيست اظهار داشت: جمهوري اسلامي
اين توان را دارد كه با برگزاري چند نشست منطقه‌اي با كشورهاي درگير اين مساله
تعامل نمايد. كشورهاي منطقه با تمامي اختلافاتي كه دارند مي‌توانند حداقل در خصوص
مسايل زيست محيطي همدل شوند. دكتر خوش خلق سيما نيز كنترل ريزگردها را زمانبر
دانسته و تثبيت خاك در مناطق توليدكننده گرد و خاك در داخل كشور و كشورهاي همسايه
بايد مبنا باشد. اين پژوهشگر پژوهشكده بيوتكنولوژي كشاورزي پيشنهاد مي‌دهد كه از
پوشش‌هاي گياهان زود بازده با ضريب مصرفي آب كم در مرحله نخست استفاده شود.
استفاده از پتانسيل سازمانهاي مردم نهاد
بي شك پتانسيلي كه مي‌توان با كمك آن براي حل مشكلات زيست محيطي
منطقه گامهاي بزرگي برداشت استفاده از پتانسيل سازمانهاي مردم نهاد است. در خصوص
سد ايل سو كه پيش از اين در خصوص آسيب‌هاي جدي آن سخن گفته شد، سه كشور اروپايي
آلمان، اتريش و سويس مشاركت داشتند. با توجه به تهديدات زيست محيطي اين سد گروههاي
فعال محيط زيست در سه كشور ياد شده تضاهرات گسترده‌اي داشتند كه در نهايت دولت‌هاي
خود را مجبور كردند از پروژه كنار بكشند. در خصوص آلمان براي نخستين بار بود كه
اين كشور از يك پروژه بين‌المللي بابت تهديدات زيست محيطي كه به همراه داشت كنار
مي‌كشيد. جالب آنكه گروههاي فعال حامي محيط زيست در داخل كشور تركيه هم اعتراضات
گسترده‌اي در مخالت با احداث اين سد داشتند. فعالان مدني ترك حتي سفرهايي به ايران
داشتند و فعاليت‌هاي مشتركي با همفكران ايراني خود براي مقابله با ساخت اين سد
داشته‌اند. اين نشان مي‌دهد كه مي‌توان از پتانسيل سازمانهاي مردم نهاد در منطقه براي حل مشكل
ريزگردها استفاده كرد
