عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد پاسخ داد
چرا «فرونشست»ها در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر بیشتر است؟۱۱-خرداد-۱۴۰۰
ایسنا/خراسان رضوی عضو هیأت علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه ایران یک منطقه جوان از لحاظ زمین‌شناسی محسوب می‌شود و با بسیاری از مناطق دیگر در دنیا متفاوت است، گفت: فعالیت‌های تکتونیکی از نواحی البرز و زاگرس گرفته تا بخش‌های مرکزی کشور فعال هستند و به همین واسطه پدیده فرونشست در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر، بیشتر رخ می‌دهد.
عادل سپهر در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه ایران یکی از کشورهایی است که در کمربند خشک و نیمه‌خشک دنیا قرار دارد و از لحاظ ویژگی‌های اکولوژیک، زمین‌شناختی و اقلیمی، شرایط و محدودیت‌های ویژه‌ای بر افراد ساکن در این کشور حاکم است، بیان کرد: در حال حاضر حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد مساحت یک میلیارد و چند صد میلیون هکتاری ایران را اقالیم و خاک‌های خشک و نیمه خشک بیابانی در بر گرفته است؛ بنابراین زیست‌بوم‌های ایران از لحاظ شرایط مرتبط با تاب‌آوری و آستانه‌های اکولوژیک و تحمل‌پذیری نسبت به بسیاری از پدیده‌های محیطی، چه پدیده‌هایی با منشأ طبیعی و چه انسانی، ویژگی‌های اکولوژیک و ژئومورفولوژیک، شرایط خاص و ویژه‌ای دارند.
وی ضمن تاکید بر اینکه به دلیل بالا بودن درجه حساسیت‌پذیری زیست‌بوم‌ها به بسیاری از پدیده‌ها، مدیریت مناطق خشک و نیمه خشک اهمیت ویژه‌ای دارد، افزود: متاسفانه در چندین دهه اخیر، به دلیل عدم وجود نگاه اکولوژیک به اکوسیستم‌ها و فشارهای زیادی که به آن‌ها وارد شده، بسیاری از اکوسیستم‌ها در پاسخ به این فشارها تغییر پیدا کرده و امروزه بخش زیادی از آن‌ها، به بیابان تبدیل شده‌اند و در حال حاضر بیابان‌زایی حاصل از توسعه تکنولوژی و فناوری و فعالیت‌های انسانی رنگ پررنگی به خود گرفته است.
دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد یکی از مشکلاتی که در نتیجه پیامدهای حاصل از بیابانی شدن و تغییرات چهره اکوسیستم برای بسیاری از زیست‌بوم‌های ایران رقم خورده را نشست دشت‌ها دانست و توضیح داد: منشأ پدیده نشست یا فرونشست زمین به طور ویژه به فعالیت‌های زمین‌ساخت یا صفحات تکتونیکی برمی‌گردد؛ بنابراین چه فعالیت انسانی صورت بگیرد یا نگیرد و چه شرایط اقلیمی پر بارش باشد یا کم‌بارش، فعالیت‌های تکتونیکی در بعضی نقاط زمین فعال‌تر هستند.
ایران منطقه‌ای جوان از لحاظ زمین‌شناسی
سپهر با بیان اینکه ایران یک منطقه جوان از لحاظ زمین‌شناسی محسوب می‌شود و با بسیاری از مناطق دیگر در دنیا متفاوت است، عنوان کرد: فعالیت‌های تکتونیکی از نواحی البرز و زاگرس گرفته تا بخش‌های مرکزی کشور فعال هستند و به همین واسطه پدیده فرونشست در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر، بیشتر رخ می‌دهد.
عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی با اشاره به اینکه بسیاری از دشت‌های ایران در چندین دهه اخیر با اشکال و پدیده‌هایی تحت عنوان آثار حاصل از فرونشست روبه‌رو هستند، توضیح داد: شکاف‌هایی که بر روی دشت‌ها ایجاد می‌شود، آثار حاصل از فرونشست‌ها هستند. در دشت‌هایی که بافت خاک، ریزدانه است، کانی‌ها جاذب رطوبت هستند؛ به این معنا که دوست دارند همیشه رطوبت را حفظ کنند. زمانی که به هر دلیلی رطوبت از کانی‌های خاک خارج می‌شود، یک از هم گسیختگی و گسستی در کانی‌ها در خاک‌های ریزدانه ایجاد شده و در نتیجه ترکی بر روی سطح خاک شکل می‌گیرد. به مرور زمان در نتیجه از هم گسیختگی حاصل از، از دست رفتن رطوبت خاک، این شکاف‌ها و ترک‌ها توسعه پیدا می‌کنند.
دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد افزود: به طور مثال، در زمستان به دلیل خشکی هوا و عدم وجود رطوبت، ممکن است پوست دستان و یا لبان ما ترک بخورد و ما به دلیل اینکه این رطوبت را حفظ کنیم از مرطوب‌کننده استفاده می‌کنیم تا جلوی خشکیدگی و ترک خوردن پوست را بگیرد. همین اتفاق بر روی خاک‌های ریزدانه می‌افتد.
سپهر با اشاره به اینکه بخشی از دلیل از دست رفتن این رطوبت به قرارگیری کشور در منطقه خشک و نیمه خشک برمی‌گردد، گفت: قرارگیری ایران در کمربند خشک باعث شده متوسط بارش کشور ما حدود یک سوم متوسط جهانی باشد؛ به طور مثال در خراسان با متوسط بارش حدود ۲۰۰ تا ۲۲۰ میلیمتر، دور از انتظار نیست که بخش زیادی از منابع آب زیرزمینی دشت‌ها در نتیجه بارش کم، کاهش پیدا کند.
عدم توجه به دانش اکولوژیک نسبت به زیست‌بوم
عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی ضمن بیان اینکه «از طرف دیگر بهره‌برداری بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی و طمع انسانی، باعث شده بخشی زیادی از منابع زیستی از جمله منابع زیرزمینی دستخوش تغییر و تخریب شود»، ادامه داد: برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی در چند دهه اخیر، حفر چاه‌ها به صورت غیرقانونی، حفری که بر اساس شرایط اکولوژیک و تاب‌آوری صورت نگرفته، عدم توجه به دانش بومی قنات و... که همه این موارد به عدم توجه به دانش اکولوژیک نسبت به زیست‌بوم برمی‌گردد، سبب شده بخش زیادی از سطوح ایستابی آب‌های زیرزمینی از دسترس خارج شود.
وی در این خصوص گفت: در منطقه‌ای که سطح وسیعی از پهنه آن را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل داده، این بهره‌برداری‌ها از آب‌های زیرزمینی به عنوان یک فشار مضاعف عمل می‌کند و باعث شده امروزه بخش زیادی از رطوبت خاک از دشت‌های ایران خارج شود و شکاف‌ها در بسیاری از این دشت‌ها به صورت طولی و با اعماق زیاد توسعه پیدا کند.
سپهر افزود: دشتی که در آن شکاف‌ها از لحاظ طولی بیش از چند صد متر توسعه پیدا کرده‌اند، برگشت آن غیر ممکن است و از این واقعه به عنوان مرگ دشت یاد می‌کنند.
چرا فرونشست رخ می‌دهد؟
دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه گاهی برخی از کارشناسان از فرونشست با عنوان فروچاله یاد می‌کنند، تصریح کرد: فروچاله به سه دلیل رخ می‌دهد؛ یک نوع فروچاله حاصل از انحلال است؛ انحلال فرآیند فرسایشی است که در نتیجه پیوند سطوح کربنات و آهک با آب رخ می‌دهد و اشکال انحلالی را در سطح زمین مثل غارها و فرورفتگی‌ها در سازندها می‌توان مشاهده کرد.
وی افزود: این پدیده بر روی سطوح کربناته و آهکی اتفاق می‌افتد و زیر سطح زمین انحلال رخ می‌دهد و وقتی بر روی سطح زمین به شکل فرورفتگی نمایان می‌شود، به آن فروچاله می‌گویند.
عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی ضمن بیان اینکه فروچاله‌ها به دو دلیل دیگر فرونشست و همچنین فرسایش تونلی یا فرسایش پایپینگ ایجاد می‌شوند، توضیح داد: در نتیجه توسعه مسیر حرکت آب‌های زیرزمینی در زیر سطح زمین، فرآیند توسعه فرسایش تونلی یا پایپینگ اتفاق می‌افتد که می‌تواند در بسیاری از خاک‌های شکننده به ایجاد فروچاله بینجامد.
وی افزود: گاهی مناطقی در زیر سطح زمین که این فرسایش را تجربه می‌کنند، فرو می‌ریزد. این پدیده‌ها در کنار فرونشست در بسیاری از دشت‌های ایران از جمله بخش‌هایی از دشت‌های نیشابور، کاشمر و سرخس دیده می‌شود.
دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص راهکار مقابله با این مشکلات و کمبود آب بیان کرد: مقابله با این مشکلات مدیریت اصولی از منابع آب‌های زیرزمینی، داشتن تفکر اکولوژیک در تصمیم‌گیری‌ها در سطح استراتژیک و کلان، بهره‌برداری بر اساس میزان تاب‌آوری و تحمل‌پذیری اکوسیستم‌ها، حفظ پوشش گیاهی و البته کنترل شرایط فرسایش است که همه این مسائل شرایط ویژه‌ای را می‌طلبد.
