چشم‌انداز جاه طلبانه اردوغان
بلندپروازی اردوغان؛ کمربند امنیتی ترکیه از سوریه تا عراق۱۰-شهریور-۱۴۰۱
فرارو- «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور ترکیه پس از ارائه پیشنهاد آشتی خود به «بشار اسد» رئیس جمهور سوریه از یک سو تلاش می‌کند جو رابطه دیپلماتیک با دمشق را آرام و ملایم سازد و از سوی دیگر، بر طرح خود برای ایجاد منطقه امن در امتداد مرز پافشاری کند.به گزارش فرارو به نقل از المانیتور، اردوغان در سخنرانی در مراسمی در تاریخ ۲۵ آگوست برای نخستین بار به طور علنی طرح منطقه امنی که سوریه و عراق را به یکدیگر پیوند می‌دهد، را تشریح کرد. اردوغان گفته بود: «ما تا زمانی که مرزهای جنوبی خود را از انتها تا انتها با کریدوری به عمق ۳۰ کیلومتر ایمن نسازیم مبارزه خود را متوقف نخواهیم کرد». او وعده داد که عملیات نظامی ترکیه «بر اساس برنامه ریزی صورت گرفته» ادامه خواهد یافت.
به نظر می‌رسد اظهارات او هم چنین نشان دهنده خشم از شرایطی است که در واکنش به پیشنهادات او به دمشق ایجاد شده است یعنی این که ترکیه باید نیروهای خود را از سوریه خارج کند و به حمایت از گروه‌های شورشی مسلح در آن کشور پایان دهد. حزب کارگران کردستان (پ ک ک) که آنکارا آن را در فهرست گروه‌های تروریستی در طول تقریبا چهار دهه مبارزات مسلحانه خود در ترکیه قرار داده، مدت هاست که پایگاه‌های خود را در کوه‌های ناهموار کردستان عراق در امتداد مرز ترکیه حفظ کرده و با یگان‌های مدافع خلق (YPG) گروه مسلحی که در خط مقدم عملیات خودمختاری کردها در شمال سوریه قرار دارد، در ارتباط است.
تلاش ترکیه برای ایجاد یک کمربند امنیتی به عمق ۳۰ کیلومتر در سوریه از سال ۲۰۱۹ میلادی آشکار بوده است. در عراق اقدامات ترکیه علیه پ ک ک در سالیان اخیر شاهد کنترل گسترده ارضی بوده، بدون آن که مرزهای مشخصی تعیین شود. اکنون به نظر می‌رسد ترکیه در حال حرکت به مرحله جدیدی است که اهداف خود را در عراق و سوریه به هم پیوند می‌دهد.
با توجه به چشم‌انداز بهبود روابط آنکارا با دمشق اردوغان در حال ترسیم چارچوب شرایط اصلی خود برای صلح است. به یک معنا او می‌گوید که ترکیه این حق را برای خود محفوظ می‌دارد که کنترل نواری به عمق ۳۰ کیلومتر در امتداد مرز را حفظ کند یا در آن جا عملیات نظامی انجام دهد البته تا زمانی که نگرانی‌هایش برطرف شود. به احتمال زیاد بازنگری توافق امنیتی ۱۹۹۸ موسوم به توافق آدانا که مسکو آن را مبنایی برای آشتی بین دو همسایه معرفی می‌کند بر روی میز مذاکره آنکارا و دمشق قرار می‌گیرد.
توافق آدانا در اکتبر ۱۹۹۸ میلادی اندکی پس از آن که دمشق تحت فشار ترکیه «عبدالله اوجالان» رهبر گروه پ ک ک را مجبور به ترک پناهگاه طولانی مدت خود در سوریه کرد بین دو کشور به امضا رسید. در ترکیه، این توافق به عنوان اعطای حق تعقیب اعضای پ ک ک توسط نیروهای ترک تا عمق ۵ کیلومتری در داخل سوریه تعبیر شد. سوری‌ها این موضوع را رد کرده اند.
توافق آدانا سوریه را ملزم می‌ساخت که اردوگاه‌های پ ک ک را تعطیل کرده و به تمام فعالیت‌های آن گروه در خاک خود پایان دهد، شبه نظامیان اسیر را محاکمه کرده و یا به ترکیه تحویل دهد و از سفر اعضای پ ک ک به کشورهای دیگر از طریق سوریه جلوگیری کند. دو طرف توافق کردند که یک خط ارتباط تلفنی مستقیم و گروه‌های کاری برای تشریح اقدامات علیه پ ک ک ایجاد کنند. متن توافق که در دسترس عموم قرار دارد مستلزم هیچ ماده‌ای نیست که به ترکیه حق ورود به عمق ۵ کیلومتری خاک سوریه را بدهد.
این موضوع به یک بند محرمانه نسبت داده می‌شود که در نامه‌ای که وزارت خارجه ترکیه به کمیسیون اروپا ارسال کرده بود، به آن اشاره شده است. در نامه مورخ ۲۲ اکتبر ۱۹۹۸ میلادی به پیوست این توافق نامه استناد شده که بر اساس آن «طرف سوری درک می‌کند که‌عدم انجام اقدامات لازم و وظایف امنیتی مندرج در این توافق نامه به ترکیه این حق را می‌دهد که تمام اقدامات لازم را انجام دهد. اقدامات امنیتی در عمق ۵ کیلومتری خاک سوریه».
با این وجود، این قرارداد برای تبدیل شدن به یک توافق بین دولتی به طور متقابل تصویب نشد و دو طرف توافق نامه همکاری مشترک علیه تروریسم را در دسامبر ۲۰۱۰ میلادی امضا کردند. این توافق که در آوریل سال بعد اجرایی شد و سوریه را ملزم می‌کرد تا از استفاده پ ک ک از خاک خود از جمله برای جذب شبه نظامیان و دستیابی به سلاح و منابع مالی جلوگیری کند اما باز هم نتوانست ترکیه را برخوردار از حق مداخله یکجانبه در خاک سوریه سازد. در توافق مربوطه تنها ذکر شده که دو طرف «در صورت نیاز، فرصت‌هایی را برای عملیات مشترک بررسی خواهند کرد».
از زمان آغاز جنگ داخلی سوریه، تنها باری که ترکیه موفق شد این ادعای خود را عملی سازد در معامله با مسکو و نه دمشق بود. قرارداد ۲۰۱۹ میلادی خواستار خروج نیروهای یگان‌های مدافع خلق مرتبط با پ ک ک تا عمق ۳۰ کیلومتری از مرز ترکیه در شمال شرقی سوریه بود. برای دمشق، حضور نظامی ترکیه در سوریه یک مانع اساسی به منظور آشتی محسوب می‌شود.
«سرکیس کاسارگیان» روزنامه نگار سوری معتقد است که عقب نشینی ترکیه می‌تواند دمشق را برای ارائه تضمین‌های امنیتی و گسترش توافق آدانا تشویق کند. کاسارگیان با استناد به ارزیابی‌های وزارت خارجه سوریه به «المانیتور» می‌گوید که ترکیه هنوز از آستانه اعتماد عبور نکرده است.
به گفته این روزنامه نگار پیشنهادات آنکارا به طور گسترده به عنوان مانورهایی برای تقویت دست اردوغان به منظور شرکت در انتخابات سال آینده قلمداد می‌شد. هیچ کس در دمشق باور ندارد که ترکیه قصد عقب نشینی نیروهایش را دارد. از این رو، عقب نشینی و پایان دادن به حمایت از گروه‌های مسلح پیش شرط است. دمشق تا زمانی که ترکیه عقب نشینی نکند وارد گفتگو نمی‌شود.
او به نقل از مقام‌های سوری می‌گوید: «به گام‌های مشخصی نیاز است تا بتوانیم به ترکیه اعتماد کنیم. عقب نشینی و پایان دادن به حمایت از تروریست‌ها مهم‌ترین گام است. بعدا می‌توان درباره موضوعات دیگر مذاکره کرد».
کاسارگیان می‌افزاید: «دمشق با حضور نظامی ترکیه موافقت نخواهد کرد. اگر شرایط آن کشور برآورده شود یک توافق جدید ممکن است این نوار ۳۰ کیلومتری را پوشش دهد. آن چه بیش از همه مهم است جلب موافقت دمشق و هماهنگ کردن همه چیز با دولت سوریه است. دوم آن که دو طرف باید در مورد این که چه کسی تروریست است همسو باشند تا دمشق بتواند با عملیات ترکیه موافقت کند. این در حالیست که دمشق به یگان‌های مدافع خلق و نیروهای کردی موسوم به دموکراتیک سوریه به دید گروه‌های تروریستی نگاه نمی‌کند».
کاسارگیان در مورد حمله احتمالی نظامی جدید ترکیه در شمال سوریه گفت که دولت سوریه بعید است که چنین اقدامی را بدون پاسخ بگذارد صرفنظر از این که روسیه چه موضعی اتخاذ می‌کند. کردهای سوریه به نوبه خود نگران نزدیکی ترکیه و سوریه بر اساس هدف از بین بردن خودمختاری واقعی خود در شمال هستند اگرچه تعداد کمی از آنان گمان می‌کنند که دمشق به خاطر آشتی با آنکارا جنگی را علیه کردها آغاز کند.
«بدران چیا کرد» یکی از مقام‌های ارشد حکومت خودمختار در شمال سوریه به «المانیتور» می‌گوید: «روسیه در تلاش است تا دولت دمشق و حکومت خودمختار را به یکدیگر نزدیک‌تر سازد و رویکرد خود را به نفع خودمختاری فرهنگی برای کردها حفظ کند».
او با این نظر موافق نیست که کردها در نتیجه حصول آشتی بین دمشق و آنکارا در آینده اصطلاحا به زیر اتوبوس انداخته خواهند شد. او می‌گوید: «ترکیه در تلاش است تا دولت سوریه را به اقدام مشترک علیه حکومت خودمختار کردی در شمال سوریه بکشاند اما ما معتقدیم که اسد ریسک مبارزه با حکومت خودمختار را نخواهد پذیرفت. این یک خودکشی برای او خواهد بود».
با این وجود، او اذعان کرد که عادی‌سازی بین دو طرف به نفع مردم سوریه و به ویژه حکومت خودمختار کردی در شمال سوریه نخواهد بود.
در همین حال، در عراق خشم از عملیات ترکیه افزایش یافته است همان طور که پس از کشتار اخیر در یک اقامتگاه توریستی این موضوع مشاهده شد. از سال ۲۰۱۷ میلادی آنکارا برای توجیه اقدامات نظامی خود در خاک عراق به ماده ۵۱ منشور سازمان ملل در مورد دفاع از خود استناد می‌کند. پیش از این، پروتکل امنیتی ۱۹۸۴ با عراق اجازه عملیات برون مرزی را می‌داد به گفته برخی تا عمق ۱۰ کیلومتری و به گفته برخی دیگر ۵ کیلومتری که البته در سال ۱۹۸۸ منقضی شد. آنکارا از سال ۱۹۹۱میلادی برخلاف دهه ۱۹۸۰ میلادی خود را ملزم به جلب رضایت بغداد برای انجام عملیات برون مرزی در عراق ندانسته است.
عملیات قفل پنجه ترکیه که در چند سال گذشته به صورت مرحله‌ای آشکار شده با گسترش چهار شبکه پایگاه‌های نظامی ترکیه در خاک کردستان عراق همراه بوده است. پایگاه‌های نظامی بر روی تپه‌های مسلط در مناطق مرزی هفتانین، متینا، آواشین و هاکورک، محل استقرار اردوگاه‌های قدیمی پ ک ک ایجاد شده‌اند اما گفته می‌شود که شبه نظامیان هم چنان در دره‌های عمیق در منطقه کوهستانی حضور دارند.
به گفته «عمر کورتگوزو» روزنامه نگار کرد که مسائل کردستان را پوشش می‌دهد پ ک ک در واکنش به ایجاد حدود ۴۰ پایگاه و کنترل تپه‌های استراتژیک توسط ارتش ترکیه در چند سال گذشته استراتژی استقرار خود را تغییر داده و در قالب گروه‌های کوچک شروع به حرکت کرده است. او می‌گوید: «پ ک ک اکنون از دره‌هایی استفاده می‌کند که کنترل آن دشوار است».
«صدیق حسن سوکرو» تحلیلگر سیاسی مستقر در اربیل، با این نظر موافق است. او اشاره کرد که ترکیه پس از توافق با حزب دموکرات کردستان عراق نیروی سیاسی مسلط بر کردستان عراق در سال ۲۰۱۸ این عملیات را آغاز کرد. اگرچه نیروهای ترکیه مناطق خاصی را تحت کنترل گرفته و پایگاه‌های خود را گسترش داده‌اند اما نمی‌توانند بر آن تسلط پیدا کنند.
او افزود: «مناطق کوهستانی و نوار مرزی. هیچ کس در طول تاریخ نتوانسته است بر آن منطقه حکومت کند. ایجاد پایگاه‌ها به این معنا نیست که پ ک ک از بین رفته و مناطق کوهستانی تحت کنترل است».
«سوکرو» با اشاره به روابط نزدیک حزب دمکرات کردستان عراق با آنکارا افزود: «شرایط کردستان عراق برخلاف سوریه برای ترکیه مطلوب است. با این حال ترکیه نتوانسته به نتیجه برسد».
یک تحلیلگر امنیتی مستقر در آنکارا که مایل نبود نام‌اش فاش شود استدلال کرد که این عملیات می‌تواند نتایجی را به همراه داشته باشد حتی اگر پس پرده تصمیمات اردوغان انگیزه‌های سیاسی وجود داشته باشد.
او با اشاره به نزدیک به ۴ میلیون پناهجوی سوری در ترکیه گفت که اردوغان چه با دمشق صحبت کند چه نکند تحت فشار فزاینده مردمی برای حل مسئله پناهجویان است. با این وجود، او استدلال کرد که «آنکارا بدون برنامه است. نهادهای ذیربط هیچ کاری در زمینه منطقه امن انجام نداده‌اند. نهادها در رویکردهای خود متفاوت هستند. به همین دلیل است که من اظهارات اردوغان را سیاسی می‌دانم».
به گفته این تحلیلگر دوام کمربند امنیتی در ذهن اردوغان به همکاری با مقام‌های رسمی در آن سوی مرز بستگی دارد. در عراق، حزب دمکرات کردستان مشارکت خود را نشان داده است اما فاقد قدرت تامین چنین نواری از جنوب است. در مورد کوه‌های قندیل در امتداد مرز عراق و ایران جایی که رهبری پ ک ک مستقر است آنکارا به سختی می‌تواند به همکاری تهران تکیه کند و در سوریه همه با این طرح مخالف هستند.
با این وجود، این تحلیلگر استدلال کرد که توسعه در راستای این طرح در عراق طی یک یا دو سال البته نه به اندازه عمق از مرز امکان‌پذیر است. او افزود: «ترکیه برخلاف سوریه با واکنش‌های بازدارنده داخلی یا بین المللی در عراق مواجه نیست. مشکلات در عراق عملیاتی هستند. پ ک ک از توپوگرافی استفاده می‌کند و روند را طولانی می‌سازد. در سوریه، کشورهای بزرگ درگیر هستند و زمان به نفع ترکیه نیست. آشتی بین دمشق و آنکارا می‌تواند راه را برای همکاری در هر دو جنبه دیپلماتیک و نظامی هموار کند اما همه چیز هنوز در سطح لفظی باقی مانده و احتمالا برای مدتی به همین شکل باقی خواهد ماند».
