فواید دیده‌نشده کرونا
«دُرُسته که کرونا عزیزای خیلیا رو گرفت اما یه چیزای خوبی هم داشت. قبلنا اگه یه غذایی می‌افتاد رو زمین، فوتش می‌کردیم و میذاشتیم تو دهنمون اما حالا اوضاع فرق کرده. کِی از درِ خونه می‌رفتیم توو قبلِ هر کاری دستمونو می‌شستیم؟ اما حالا می‌شوریم».
راننده تاکسی بعد از به زبان آوردن این حرف‌ها بقیه پول مسافر را می‌دهد و می‌گوید: «نگران نباش خانوم، هر شب که میرم خونه همه این پولا رو می‌جوشونم و تا صبح پهن می‌کنم خشک شن».
شیوع ویروس کرونا فقط به زندگی ما ماسک، دستکش و الکل اضافه نکرد؛ خیلی چیزها را تغییر داد و حتی فرهنگ‌ها را هم تحت تاثیر قرار داد. از جمع‌شدن روبوسی و دست‌دادن دوستان و خویشاوندان گرفته تا برگزاری مراسم عروسی، ختم، مناسک عزاداری و شادی. بساط مراسم مجلل و لاکچری جمع شد و بسیاری از عروس‌ها و دامادها با ساده‌ترین و اقتصادی‌ترین جشن‌ها، زندگی مشترکشان را شروع کردند. مثل «سپیده» که قول و قرار عروسی‌اش را قبل از شیوع ویروس کرونا گذاشته بود تا مراسم مجللی برگزار کند اما محدودیت‌های اعمال‌شده همه چیز را بهم زد و به ناچار جشن مختصری گرفت: «حتی از بیرون هم غذا سفارش ندادیم. ترسیدیم. مامانم یه کم سالاد الویه و بابام هم جوجه‌کباب درست کرد. خیلی منتظر موندیم اما دیدیم کرونا تموم‌شدنی نیس. مامان و بابای من و همسرم از اینکه نتونستیم عروسی بگیریم خیلی ناراحت بودن اما دیگه مجبور شدیم یه جشن کوچولو بگیریم و فقط خواهر و برادرامونو دعوت کنیم، اونم با فاصله اجتماعی».
این روزها هزینه‌های مراسم سوم و هفتم و چهلم عزاداری به موسسه‌های خیریه تعلق می‌گیرد یا لااقل ادعای صاحبان عزا این است که این کار را می‌کنند. بساط شام‌های مجلل در تالارها و ارسال دسته‌گل‌های آنچنانی هم تقریبا برچیده شده است. حتی برخی مراسم عزاداری و یادبودها هم در شبکه‌های اجتماعی و به صورت آنلاین برگزار شدند؛ از جمله مراسم ترحیم سهیل گوهری سرپرست مستعفی روابط عمومی باشگاه استقلال، روح‌الله رجایی روزنامه‌نگار باسابقه و خسرو سینایی کارگردان پیشکسوت سینما.
البته کرونا فقط روی فرهنگ ما تاثیرگذار نبوده بلکه فرهنگ کشورهای دیگر را هم تحت‌الشعاع قرار داده است. حتی «پرنسس بئاتریس» نوه ملکه بریتانیا نیز مراسم عقدش را بر خلاف مراسم مجلل خانواده سلطنتی و با حضور خویشاوند نزدیکش در معبد سلطنتی السینتس برگزار کرد. او حتی ترجیح داد برای مراسم عروسی‌اش که خیلی مختصر برگزار شد، یکی از لباس‌های قدیمی مادربزرگش را با کمی تغییرات بپوشد و برخلاف دیگر عروس‌های خاندان سلطنتی لباس ندوزد!
همچنین نخست وزیر دانمارک «میته فردریکسن» هم بعد از آنکه مراسم عروسی‌اش به دلیل انتخابات و بعد هم کرونا عقب افتاد، تصمیم گرفت با برگزاری یک جشن کوچک خصوصی به خانه بخت برود.
اما آیا این تغییرات فرهنگی بعد از به پایان رسیدن شیوع کرونا همچنان ادامه پیدا می‌کند یا فقط مربوط به دوران کرونا می‌شود؟
حسین میرزایی - مردم‌شناس - معتقد است: «قطعا جامعه به دوران قبل از کرونا بازنخواهد گشت و حتی اگر کرونا هم از بین برود اثری که در جامعه ما گذاشته است می‌تواند باقی بماند.»
او ابتدا توضیحی جامعه‌شناختی درباره تغییر اجتماعی می‌دهد و در این‌باره به ایسنا می‌گوید: «تغییرات اجتماعی در علوم اجتماعی، پدیده‌های قابل رویت و قابل بررسی در مدت‌زمان کوتاهند، بصورتی که هر شخصی می‌تواند نتیجه قطعی یا موقتی یک تغییر را در طول دوران زندگی‌اش ببیند و درک کند. باید توجه داشته باشیم که مفهوم تغییر اجتماعی با مفهوم دگرگونی اجتماعی متفاوت است. تحول یا دگرگونی اجتماعی در طول یک دوره طولانی یک یا چند نسل در یک جامعه اتفاق می‌افتد و بررسی تحول اجتماعی نیازمند نوعی بررسی تاریخی جامعه است بنابراین ما در موضوع کرونا و پیامدهایی که در زندگی ما خواهد داشت با تغییر اجتماعی روبه‌روییم و ممکن است در طولانی‌مدت با دگرگونی اجتماعی مواجه شویم که این موضوع بحث ما نیست.»
این استاد دانشگاه علامه طباطبایی ادامه می‌دهد: «در این‌باره باید نگاهی هم به انواع تغییر اجتماعی داشته باشیم. معمولا دو نوع تغییر اجتماعی در علوم اجتماعی ارائه می‌شود. اول تغییراتی که در برخی از قسمت‌های سیستم یا خرده‌سیستم‌ها رخ می‌دهد یعنی تغییر به حدی کوچک است که جامعه تنها دچار تلنگر می‌شود و اتفاق بزرگی رخ نمی‌دهد. دوم نیروی موثر در تغییر آنقدر قوی است که باعث دگرگونی جامعه می‌شود و این تغییر می‌تواند ساختاری باشد. اما خصوصیات اصلی تغییر اجتماعی چیست؟ تغییر اجتماعی یک پدیده جمعی است و این نکته مهمی محسوب می‌شود. یعنی تغییر اجتماعی باید بخش بزرگ و مهم جامعه را در بر بگیرد و عمومیت پیدا کند. دوم اینکه باید یک تغییر ساختاری باشد یعنی تغییر کلی در سازمان اجتماعی به وجود بیاورد. سوم اینکه باید استوار و محکم باشد یعنی گذرا یا موقت نباشد. چهارم اینکه باید بتوانیم زمانی را برای آغاز آن در نظر بگیریم یعنی در یک دوره زمانی اتفاق افتاده باشد. در یک جمله، تغییر اجتماعی باید در یک دوره تاریخی و فرهنگی یک کشور اثرگذار باشد که این یک بحث مقدماتی درباره تغییر اجتماعی است. اینکه بخواهیم مسئله کرونا و تغییراتی را که در هشت‌ماهه گذشته به آن دچار شده‌ایم بررسی کنیم، آنچه که می‌توان قطعی فرض کرد تغییرات در حال انجام است که شامل امور جزئی در فرهنگ مثل دست‌دادن است تا مسائل پیچیده‌تری مثل خدمات الکترونیکی که بالاجبار توسعه پیدا کرد. آنچه مسلم است جامعه بعد از کرونا به هیچ عنوان به جامعه قبل از خودش شباهت نخواهد داشت. یعنی این تغییرات که من آنها را به عنوان تغییرات نهایی در نظر نمی‌گیرم، ادامه پیدا خواهد کرد و حتی بعد از پایان کرونا ما این تغییرات را خواهیم دید اما قطعا جامعه به دوران قبل از کرونا باز نخواهد گشت.»
به گفته او «اگر بخواهم این جریان را تحت عنوان یک مدل مثال بزنم، یکسری از نیروها موجب تغییر می‌شوند. برای مثال یکسری نیروهای فرهنگی و سیاسی و در شرایط خاص بهداشتی به نوآوری و ابداعات در سبک زندگی و باورهای ارزش‌گذارانه منجر می‌شوند و از خلال این موارد شاهد نوعی تغییرات فرهنگی خواهیم بود. معاشرت‌های بعد از کرونا نیز به هیچ عنوان مشابه دوران قبل از کرونا نخواهد بود. البته ما نباید این موضوع را مثبت یا منفی تلقی کنیم. برای مثال اصولا دست‌دادن یک امر مثبت یا منفی نیست بلکه به فرهنگ‌ها و شخصیت‌ها برمی‌گردد. شاید خیلی از افراد جامعه به دلیل اینکه تماس فیزیکی آنها با آدم‌ها قطع شده، آن را یک امتیاز قلمداد کنند؛ موضوعی که سال‌ها آنها را رنج می‌داده است و در حال حاضر موقعیتی برای آنها پیش آمده که حاضر نیستند به شرایط قبل برگردند. افراد بسیاری از تغییرات بوجود آمده استقبال می‌کنند. در واقع ما شاهد سطح وسیعی از تغییراتیم. حتی اگر وارد سبک زندگی انسان‌ها شویم می‌بینیم که این تغییرات اساسی بوده و پیش از این تلاش زیادی برای چنین تغییراتی انجام می‌داده‌اند. یکی از این نمونه‌ها برگزاری مراسم مختلف از عروسی و عزا گرفته تا مناسک مذهبی است که در سطح گسترده در کشور انجام می‌شده و در تمام این مراسم تغییرات بزرگی رخ داده است. می‌بینیم که مراسم مربوط به ازدواج با شیوه‌های بسیار غیراقتصادی تبدیل به مراسم کم‌خرج و همراه با صرفه‌جویی اقتصادی شده. همین موضوع درباره مراسم ترحیم هم صدق می‌کند. هزینه‌های یک مراسم ترحیم چیزی کم از هزینه‌های یک مراسم عروسی ندارد. شاید پیش از این هزینه یک مراسم ترحیم از ۲۰ میلیون تومان شروع می‌شد و تا ۳۰۰ میلیون هم ادامه داشت اما در حال حاضر شاهد تغییراتی هستیم که بنا بر شرایط زیستی، بسیاری حاضر نیستند افراد زیادی را در این مراسم بپذیرند. از طرفی خود افراد جامعه هم حاضر نمی‌شوند در چنین مراسمی شرکت کنند. بنابراین می‌بینیم اشکال دیگری از مراسم ترحیم به صورت اینترنتی یا در شبکه‌های اجتماعی برگزار می‌شود. به عقیده من حتی اگر کرونا هم از بین برود این اثری که در جامعه ما گذاشته است می‌تواند باقی بماند.»
میرزایی معتقد است: «حتی سیستم‌های آموزشی کشور که از شکل حضوری به شکل مجازی تغییر پیدا کرده، قطعا با از بین رفتن کرونا کنار گذاشته نخواهد شد و به دلیل اثرات مثبتی که در کنار اثرات منفی دارد، بخشی از این سیستم به شکل مجازی باقی می‌ماند و سیاست‌گذاران ما را تشویق خواهد کرد تا آن را ادامه دهند. شاید این اشکال مطرح شود که برخی از مسائلی که کرونا آن را تحت تاثیر قرار داده مثل معاشرت‌ها و دید و بازدیدها، جزئی از هنجارهای مثبت جامعه ما تلقی می‌شدند. باید توجه داشته باشیم که ارزش‌ها یکی از اجزای نظام فرهنگی در سطح کلان و نظام شخصیت در سطح خرد هستند و تاثیر بسیاری در الگوهای فکری و رفتاری افراد دارند بنابراین در مسائل مختلف فردی و اجتماعی سهیمند. با توجه به تغییرات سریع در ابعاد مختلف انسانی طی سال‌های اخیر این ارزش‌ها هم دچار تغییراتی شده‌اند بنابراین اینکه فرض کنیم بسیاری از تغییرات مناسک برای جامعه ما بد است، این طور نیست و بسیاری از مناسکی که ما آنها را به طور قطعی پذیرفته بودیم هم در طول زمان و بنا بر شرایط مختلف تغییر پیدا کرده‌اند. بنابراین مهم‌ترین اصل این است که ارزش‌ها فی‌نفسه امور پایداری نیستن و مدام در حال تغییرند پس تغییرات سریع در عرصه‌های مختلف از ویژگی‌ها و صفات جامعه معاصر است. این تغییرات نه تنها در عرصه زندگی مادی بلکه وارد باورها، اعتقادات، ارزش‌ها و هنجارها هم می‌شوند. ارزش‌ها نقش مهمی در جامعه و افراد آن دارند ولی عوامل مختلفی از جمله رسانه‌های جمعی می‌توانند در این زمینه اثرگذار باشند. تغییر ارزش‌ها خودش موجب بسیاری از تغییرات دیگر و الگوهای رفتاری می‌شود. باید توجه داشته باشیم پیامدهایی که کرونا در زمان حال روی رفتار و کردار ما می‌گذارد می‌تواند در نهایت به تغییرات عمده و ساختاری منجر شود به نحوی که رفتارها و پندارهای ما را تغییر دهد. در حال حاضر اگر مراسم عروسی یا عزایی داریم باید به شکل مختصر و محدود برگزار کنیم یا مجبوریم کلاس‌هایمان را به صورت مجازی برگزار کنیم اما همین موارد در طولانی‌مدت می‌توانند تغییرات عمده‌ای ایجاد کنند به طوری که شکل معاشرت، آموزش و مناسک تغییر پیدا کند بنابراین پیامدها و تغییرات حاصل از شیوع کرونا می‌تواند وسیع و گسترده باشد».
