مدیر گروه مطالعات انرژی وین در گفت‌وگو با ایلنا:
ایران اسیر رقابت‌های روسیه این بار در آسیا/ صادرات گاز؛ در شرایطِ حالا یا هرگز۹-خرداد-۱۴۰۱
مدیر گروه مطالعات انرژی وین گفت: روسیه رقیب جدی برای گاز ایران است و از هیچ تلاشی برای حاشیه‌ای کردن ایران در بازار گاز صرفنظر نکرد. ایران از اواسط دهه ۱۹۷۰ میلادی به اتحاد شوروی سابق گاز صادر می‌کرد. یکی از اقدامات اشتباه ایران در اولین ماه‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، متوقف کردن صادرات گاز به شوروی سابق بدون دلیل مشخص و کارشناسی‌شده بود.
فریدون برکشلی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، با اشاره به جایگاه ایران در بازار گاز و اوضاع تقاضای آن طی سال‌های گذشته اظهار داشت: کلید بحث انرژی و نقشه راه گذار انرژی از مسیر گاز طبیعی و گاز طبیعی مایع‌شده است. به اعتقاد بنده اشتباه محاسبه‌ای که انجام شد، این بود که دنیا و علی‌الخصوص اتحادیه اروپا، اسیر شعارهای کم‌محتوا و بی‌پشتوانه علمی و عملی شد. کنوانسیون تغییرات آب و هوایی پاریس در ۲۰۱۵ را کسانی طراحی کردند که شاید کمترین اطلاع و اشرافی نسبت به ساختار جهانی بازار نفت و گاز و زغال‌سنگ و انرژی‌های تجدیدپذیر نداشتند. آلمان بیش از ۷۰ سال گاز طبیعی فراوان، ارزان و بی‌دغدغه از شوروی و سپس روسیه دریافت می‌کرد. تلاش جدی و موثری برای تنوع بخشیدن به منابع تامین انرژی خود نداشت و در یک کلام بگویم که بحث امنیت و تامین انرژی را به سخره گرفته بودند. حالا هم هزینه آن را می‌خواهند که عمدتا از طرق سیاسی و ابزار تحریم بپردازند.
دیپلماسی انرژی برایمان آشنا نیست
وی افزود: وقتی که به ابتکار جمهوری اسلامی ایران، مجمع جهانی کشورهای صادر کننده گاز تاسیس شد، جان کلام مجمع همین بود که دوره گذار انرژی از مسیر گاز می‌گذرد، همه می‌دانیم که ما در بخش گاز قابلیت‌های فوق‌العاده‌ای داریم، اما جملگی، بالقوه هستند. در مخازن؛ گاز زیادی داریم، اما گاز در چاه کافی نیست. گاز باید بیرون بیاید و با طی مراحل و مسیرهای دشوار به بازارهای مصرف برسد. البته این مشکل را در نفت هم داریم. تبدیل ظرفیت‌ها و قابلیت‌های بالقوه به ثروت نیازمند سرمایه‌گذاری، فن‌آوری و دیپلماسی مترتب بر آن است. اکنون هم به نظرم که ما از واژه دیپلماسی انرژی خوشمان آمده و غالبا سخاوتمندانه از آن استفاده می‌کنیم. شاید به خاطر این که درک درستی از آن نداریم. فقط انتهای مسیر را دیپلماسی انرژی تلقی می‌کنیم و فرایند را نادیده می‌گیریم و یا به درستی با واژه دیپلماسی انرژی آشنایی پیدا نکرده‌ایم. البته گاز در ایران نسبت به نفت و حتی فراورده‌های نفتی، سابقه کوتاهی دارد.
اوکراین در حین جنگ همچنان از خطوط لوله گاز روسیه محافظت می‌کند
مدیر گروه مطالعات انرژی وین تصریح کرد: بحران اوکراین، تیرگی جدی و احتمالا دوام‌دار و پردامنه روابط روسیه با اتحادیه اروپا، برای گاز ایران فرصت‌هایی را فراهم آورده است، این موضوع هم در ایران و هم در اروپا، مورد بحث است. ما وقتی در مورد صادرات گاز به اروپا صحبت می‌کنیم، منظور اصلی‌مان، صادرات گاز طبیعی از طریق خط لوله است. در حقیقت همین ساختار از صادرات هم هست که کشور مبدا با کشورهای مقصد و مرزهای مسیر عبور گاز، پیوند ژئواستراتژیک ایجاد می‌کند. در واقع یکی از مهم‌ترین عناصر محاسبات مسکو برای ورود به خاک اوکراین هم همین بود و البته تا همین حالا هم هست. می‌بینیم که امریکا و اتحادیه اروپا و بلوک غرب، روسیه را تحریم کرده‌اند، اما گاز همچنان در حال انتقال است. نیروهای نظامی اوکراین هم در حین جنگ هنوز مراقب حفظ امنیت خطوط لوله و انتقال گاز به اروپا هستند.
دو دهه را در صادرات گاز از دست دادیم
وی تاکید کرد: در هر حال این امکان و پتانسیل برای کمک به تنوع بخشیدن به سبد انرژی و گاز اروپا وجود دارد اما اگر عزم این تصمیم در نظام حکمرانی کشور وجود داشته باشد. ما در صادرات گاز دو دهه مهم را از دست دادیم، بنابراین برای جبران آن باید برای دو دهه آینده، قدم‌های خیلی مهم و خیلی بزرگی برداریم.
برای صادرات به کویت و پاکستان خوشبینم
برکشلی درباره صادرات گاز به کشورهای همسایه بیان داشت: صادرات به کشورهای همسایه آسان‌تر از صادرات به کشورهای اروپایی نیست. صادرات به ترکیه و عراق در جریان است. صادرات به کویت، جدید است. در مورد پاکستان و هند تحت عنوان خط لوله آسیایی یا خط لوله صلح، بیش از سه دهه فقط حرف زدیم، اما هنوز هم دیر نیست. نگرش ما در بحث صادرات گاز، شبیه صادرات نفت است. در واقع تصمیم‌گیران و مذاکره‌کنندگان هم جملگی نفتی هستند، با دید و با نگرش بازار نفت به بازار گاز نگاه می‌کنیم. صادرات گاز فروش تک‌محموله و یا مدت‌دار ۲ یا ۳ ساله نیست. صادرات گاز یک پیوند طولانی است که حداقل آن ۲۰ سال و عموما خیلی فراتر از آن است، البته همین ماهیت طولانی‌مدت؛ قراردادهای گاز هم تصمیم‌گیری را دشوار می‌کند، این مسئله در مورد طرف خریدار هم مطرح هست. این بخشی از مبحث دیپلماسی انرژی است، محاسبات به ناچار باید دقیق و جامع باشد. روند رشد مصرف داخلی گاز باید برای چند دهه محاسبه شود. در هر حال بنده برای کویت و پاکستان خوش‌بین هستم. عمران خان برای خط لوله گاز ایران به پاکستان علاقمند و جدی بود، اما مشکلات مالی داشتند اما نمی‌دانم که تیم شریف چه برنامه‌ای دارند و آیا تماس‌های تازه‌ای را برقرار کرده‌اند یا خیر.
امکان همکاری با عربستان و کویت روی آرش را داریم؟
وی در ادامه به موضوع میدان آرش پرداخت و گفت: در مورد میدان مشترک آرش باید عرض کنم که برای ما همه چیز در مورد خلیج‌فارس و خاورمیانه از منظر سیاسی دیده می‌شود که البته تا حدی طبیعی است. اما اگر بخواهیم به آرش از منظر اقتصاد انرژی نگاه کنیم، ما ساز و کار ورود به همکاری مشترک با کویت و عربستان را در این میدان و همچنین سرمایه‌گذاری و فن‌آوری و ارتباطات بین‌المللی کافی نداریم.
گاز بحرانِ صفر می‌خواهد
مدیر گروه مطالعات انرژی وین تاکید کرد: برای کار جدی در بخش گاز ما باید یک دوره ۲۰ ساله بحرانِ صفر را داشته باشیم. گاز در بحران رشد نمی‌کند. در واقع از همین روی است که گاز ما داخلی شده. در مصرف داخلی هم بخش اعظم آن حرارتی است. بی مبالاتی‌ها، هزینه همکاری را بالا می‌برد، در این رابطه قرارداد کرسنت، یک آزمون ناموفق بود. ثبات در تصمیمات و عزم به انجام پروژه را باید در عمل نشان دهیم.
توقف صادرات به شوروی بلای جان گاز ایران شد
وی در ادامه بیان داشت: با احتمال حذف نسبی روسیه از بازار گاز طبیعی، قطر حالا قدرت گازی اول دنیا می‌شود. گاز قطر ال.ان.جی است. بنابراین برخلاف روسیه، به معنای تجاری، رقیب درجه یک ایران نیست. روسیه رقیب جدی برای گاز ایران است و از هیچ تلاشی برای حاشیه‌ای کردن ایران در بازار گاز صرفنظر نکرد. ایران از اواسط دهه ۱۹۷۰ میلادی به اتحاد شوروی سابق گاز صادر می‌کرد. یکی از اقدامات اشتباه ایران در اولین ماه‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، متوقف کردن صادرات گاز به شوروی سابق بدون دلیل مشخص و کارشناسی‌شده بود.
هلدینگ مشترک گازی ایران و قطر تشکیل می‌شود؟
برکشلی خاطرنشان کرد: در هر صورت، رقابت در بازارها عادی و همیشگی است. اما ما با قطر زمینه همکاری داریم، قطر می‌تواند بخشی از گاز طبیعی مخازن مشترک ما در گنبد پارس را بهره‌برداری و بر اساس قرارداد پس از تبدیل به گاز مایع‌شده، صادر کند. البته گاز طبیعی مایع‌شده به هر مقصدی قابل عرضه است. شاید حتی ایران برای میدان آرش هم قطر را وارد کند. یعنی یک هلدینگ مشترک ما بین ایران و قطر تشکیل شود و با کویت و عربستان در آرش کار کنند.
ایران اسیر رقابت‌های روسیه؛ این بار در آسیا
وی با بیان اینکه جغرافیای انرژی جهان حتی پیش از بحران کنونی روسیه، اوکراین و غرب، در حال تغییر و دگردیسی بود، افزود: معادلات تازه‌ای وارد بازار شده است. دیپلماسی انرژی با دیپلماسی محیط زیست و دیپلماسی دوران گذار با یکدیگر گره خورده‌اند. اتحادیه اروپا روسیه را بخشی از خانواده اروپایی نمی‌خواهد. روسیه به طور فزاینده‌ای در حال جنوب‌گرایی است. ایران در آسیا، باز هم اسیر رقابت‌های روسیه، این بار در محیط آسیا خواهد شد.
اروپا در چندراهی گاز روبلی، حربه میلیتاریستی امریکا یا خرید از ایران
مدیر گروه مطالعات انرژی وین ادامه داد: اما اروپا هم بیش از ۴۰ درصد از گاز و ۲۵ درصد نفت و فراورده‌های نفتی خود را از روسیه دریافت می‌کند. در یک کلام اروپا و به خصوص آلمان، بدون گاز روسیه به سرعت، صنعت‌زدایی می‌شود. اروپایی‌ها سال‌های سختی در پیش‌رو دارند. هفتاد سال از گاز ارزان روسیه و چتر حمایتی امریکا و ناتو بهره برده‌اند. حالا باید برای ناتو پول خرج کنند و گاز را هم به روبل بخرند یا اصلا نداشته باشند. سن متوسط اروپایی‌ها از ۵۰ سال فراتر رفته است. قاره‌ای مرفه، اما سالخورده و به شدت نیازمند انرژی و ایران یک فرصتی است که امریکا، اروپا را از دسترسی به آن محروم ساخته است. انرژی را به یک حربه میلیتاریستی و نظامی تبدیل کرده و در سال ۲۰۲۰ ذخایر استراتژیک خود را با نفت ۴۰ دلاری پر کرده و حالا ۱۰۰ دلار به اروپا صادر می‌کند.
ابتکاری که برای ایران ژئواستراتژیک و مهم است....
وی در ارزیابی جایگاه کشورهای همسایه دارنده گاز در بازار اذعان کرد: در ارتباط با همسایگان ایران، به طوریکه می‌دانیم، عموما قدری گاز دارند، نه چندان که بخواهند رقیب ایران باشند. اما مصرف داخلی‌شان محدود است. ابتکاری که برای ایران ژئواستراتژیک و مهم است، تبدیل شدن به یک هاب یا کریدور گازی چیزی شبیه نقش اتریش در اروپا است. ایران زیرساخت‌های قدرتمند و درهم‌تنیده لجستیکی و خطوط لوله دارد. گاز خیلی جنبه فصلی دارد. در ماه‌هایی مصرف بالاست، اما در مواقعی پایین است. مانند قرارداد عبور گاز از ترکمنستان به آذربایجان. همسایگان شمالی ایران هم عموما سرزمین‌های محصور در خشکی هستند، بنابراین تمایل و انگیزه همکاری را دارند.
از ظرفیت‌های اکو هم استفاده نکردیم
برکشلی گفت: پیمان اکو که دبیرخانه آن در تهران واقع است، قدمت ۵۰ ساله دارد. این پیمان بین ایران، ترکیه و پاکستان بود. البته پیش‌تر به نحوی امریکا هم حضور داشت. پس از فروپاشی شوروی، جمهوری‌های تازه تاسیس، به اکو پیوستند. به اعتقاد بنده ما از ظرفیت‌های اکو هم استفاده نکردیم. تلاشی برای گسترش آن و شاید تشویق کشورهایی مانند هندوستان و امارات متحده عربی یا عمان برای عضویت در اکو انجام نگرفت. اکو می‌توانست و یا می‌تواند به یک همگرایی انرژی هم مبدل شود. پیشنهادات و طرح‌های اولیه هم ارائه شد. البته روسیه هم نقش بازدارنده‌ای در شکل‌گیری یک همگرایی جدی داشت.
برای صادرات گاز، در شرایط حالا یا هرگز قرار داریم
وی با بیان اینکه جغرافیای گازی جهان در حال تغییر است، افزود: اما برای بازیگری در این میدان وسیع نیازمند یک دوره طولانی از بحران‌زدایی و پرهیز از تشنج منطقه‌ای و بین‌المللی هستیم. شرایط با بیم و امید همراه است. به شدت لازم داریم که تعدادی کمپانی‌های صاحب‌نام و شناخته شده بین‌المللی را در بخش گاز وارد کنیم. اعتماد جهانی منبعث از پارامترهایی است که دنیا آنها را می‌شناسد و با همان ادبیات روابط اقتصادی خود را تنظیم می‌کند. از نظر رتبه امنیت سرمایه‌گذاری تمام همسایگان جنوبی ما در میان رتبه‌های یک تا بیست هستند. ایران تنها کشور منطقه است که در رتبه ۱۰۰ به بعد قرار گرفته است. در هر حال باید گفت در نفت و گاز، قدرت از سرچاه بیرون می‌آید. نفت و گاز ته چاه به حساب نمی‌آید. به نظر بنده برای صادرات گاز ایران، در شرایط حالا یا هرگز قرار داریم.
