خاطرات شهر/
گورستان ارامنه قزوین و تخریب اثر تاریخی! 11آبان-99
ایسنا/قزوین محمدحسن سلیمانی، قزوین‌پژوه در یادداشتی که با موضوع تاریخچه گورستان ارامنه قزوین نوشته و آن را در اختیار ایسنا قرار داده است، می‌نویسد: این عکس، بوستان «اندیشه» قزوین در خیابان دهخدای این شهر است؛ محلی که پیش از این حدود یکصد سال گورستان ارامنه قزوین بود.
اما شهرداری در سال ۱۳۹۱ با بی‌توجهی به موقعیت و پیشینه تاریخی این مکان و امکان تبدیل آن به یک جاذبه منحصر به فرد گردشگری، تحت عنوان «گورستان متروکه» آن را به بوستان تبدیل کرد. در حالی که قرار بود نام بوستان جدید را «مریم» بگذارد و سه گور از جمله آرامگاه دکتر «فیلیپ پوویچ» پزشک لهستانی‌الاصل معروف قزوینی را به پاس خدمات شایان توجه او به مردم قزوین حفظ کند، اما مدیریت شهری به هیچ یک از وعده‌های خود جامه عمل نپوشید!
تخریب گورستان ارامنه در قزوین به عنوان یک اثر تاریخی در آن مقطع مورد اعتراض دوستداران میراث فرهنگی قرار گرفت، اما آنچه شنیده نشد همین اعتراض‌ها بود. گرچه این اقدام کوته‌نظرانه بعدها مورد اعتراض مسئولان سفارت لهستان در تهران که شماری از اتباع این کشور در گورستان ارامنه قزوین مدفون بودند؛ قرار گرفت. برای «مارتا کازوبک»، دبیر دوم سفارت لهستان عجیب بود که «چرا بعد از بازسازی گورستان ارامنه در «دولاب» تهران موضوع تا این اندازه برای رسانه‌ها حساس شده؛ در حالی که گورستان ارامنه قزوین چند سال پیش از آن شبانه با خاک یکسان شد و هیچ کس اعتراضی نکرد»!
درباره زمان ورود ارمنیان به شهر قزوین اطلاعات دقیقی در دست نیست، هر چند برخی منابع زمان کوچ ارمنیان به این شهر را سال ۱۶۰۵ م. در دوره پایتختی قزوین ذکر کرده‌اند. «پیترو دلاواله» جهانگرد ایتالیایی که در ۱۶۱۹ م. در قزوین با شاه عباس اول دیدار کرده، در سفرنامه‌اش به مرگ و تدفین پیر لله‌ای مسیحی به نام «عبدالغنی» اشاره کرده و نوشته است: ‹‹صبح روز بعد آخرین آداب مذهبی را انجام دادیم و جنازه را به خارج از شهر بردیم و در محلی جداگانه به نحوی که با سایر مسیحیان محلی و به خصوص با کافرها یک جا نباشد او را به خاک سپردیم.››
آنچه «دلاواله» در سفرنامه خود به دست می‌دهد گویای آن است که ارمنیان مقیم قزوین که تعدادشان هم قابل توجه بوده دارای گورستانی جداگانه و آن هم در خارج از شهر بوده‌اند. در سفرنامه برادران شرلی بر این نکته تأکید شده است که در ۲۳ ژوئیه ۱۶۳۸ م. سفیر یا فرستاده دولت انگلیس به نام «سِر دِر مرکتن» در قزوین فوت کرده و او را در گورستان ارمنیان شهر به خاک سپردند.
ارمنیان مهاجر به قزوین، در آغاز محله شمال غربی شهر را که بعدها ‹‹دروازه رشت›› نامیده شد، برای سکونت در اختیار داشتند، اما به نوشته پرویز ورجاوند مؤلف «سیمای فرهنگ و تاریخ قزوین»، با ازدیاد نفوس ارامنه در دوره قاجار منطقه دروازه رشت را رها نموده و در شرق قزوین متمرکز شدند. آنان با خریدن زمین در خیابان شاه [طالقانی] اقدام به احداث کلیسا کردند.
منابع مختلف درباره پیشینه گورستان ارامنه سکوت کرده‌اند، اما می‌توان رد این گورستان را در سال‌های پایانی حاکمیت قاجار در خاطرات شفاهی جُست. بر همین اساس، ارامنه قزوین با خرید زمینی باغ بزرگی در باغستان «هزار جریب» بیرون دروازه درب کوشک، آن را به گورستان اختصاصی خود تبدیل کردند. اینکه پیش از آن، محل دفن اموات ارامنه در کدام نقطه شهر بوده، به درستی مشخص نیست.
این گورستان که عموماً روزهای جمعه و یکشنبه به‌روی عموم باز بود و مسلمانان نیز با حضور در این «باغ آرامگاه» با قرائت فاتحه برای درگذشتگان ارمنی طلب آمرزش می‌کردند؛ در دوره اشغال چهار ساله قزوین در جریان جنگ جهانی دوم، شاهد دفن حدود ۲۰ نفر از افسران، سربازان و اتباع لهستانی بود که هنگام تبعید بیش از ۱۶۰ هزار آواره لهستانی از خاک کشورمان به دیگر نقاط جهان توسط نیروهای متفقین، به علت بیماری در قزوین جان خود را از دست دادند.
با توسعه دامنه شهر قزوین به سمت شمال و قرار گرفتن این گورستان در درون بافت شهری، از دهه ۶۰ دفن اموات ارمنی در آن ممنوع شد و ارامنه با خریدن محوطه‌ای در ابتدای جاده روستای فارسیان (ضلع جنوبی قبرستان بهشت فاطمه)، از آن مقطع تا کنون از این فضای محصور به عنوان گورستان استفاده می‌کنند. پیکرهای ۴۰ ایرانی ارمنی جانباخته در جریان سقوط هواپیمای شرکت «کاسپین» در ۲۴ تیر ۱۳۸۸ در حوالی قزوین نیز در این گورستان به خاک سپرده شده‌اند.
به گفته مطلعین، پیش از تخریب گورستان تاریخی ارامنه و تبدیل آن به بوستان، شماری از تابوت‌های درگذشتگان مدفون در این گورستان با حضور بستگان آنان و نظارت شورای خلیفه‌گری ارامنه به گورستان جدید منتقل شدند. هر چند، سه سال پس از تخریب این گورستان تاریخی، سنگ گورهای نفیس آن به صورت شکسته در «شهرک ملاصدرا» پیدا شد. نفاست این سنگ گورها به گونه‌ای بود که برخی گمان کردند این محل (که عوامل شهرداری سنگ‌ها را در آن ریخته بودند)؛ با توجه به قدمت سنگ‌ها و خط ارمنی روی آن‌ها، محوطه‌ای تاریخی مربوط به دوره ایران باستان است!
