تبخیر 10میلیارد مترمکعب آب پشت سدها.26مرداد-93
بحران یا فاجعه ی کم
آبی درراه است .
عمده‌ترین دلیل خشکسالی در ایران به عملکرد ما ایرانی‌ها برمی‌گردد.
کارشناسان و متخصصان سال‌هاست دارند نسبت به خطر بحران آب در ایران هشدار می‌دهند
اما در ایران گوش شنوایی برای این هشدارها نبود تا این‌که اکنون گرفتار بی‌آبی شده‌ایم
و کاسه چه کنم چه کنم به دست گرفته‌ایم.
در آستانه فاجعه
به گزارش شهروند اینها را دکتر محمد خسروشاهی می‌گوید. کسی که دکترایش را
در سال ١٣٨٠ در رشته جغرافیای طبیعی گرایش اقلیم - هیدرولوژی از دانشگاه تربیت
مدرس گرفت و مطالعات فراوانی درباره هوا و اقلیم‌شناسی و طرح‌های جامع مرتع‌داری
در استان‌های کرمانشاه، ایلام، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و سیستان و بلوچستان
دارد. حال او در گفت‌وگو با خبرنگار شهروند از وضع وخیم ایران در مواجهه با پدیده
خشکسالی می‌گوید و البته راهکارهای مقابله با این پدیده را شرح می‌دهد. راه‌هایی
که باید توسط دولت به کار برده شود. خسروشاهی می‌گوید: اصولا ایران در منطقه‌ای خشک
واقع شده و با محدودیت آب روبه‌رو است اما ما مدیریت درستی برای حفظ و نگهداشت آب
نداشتیم. طبق آمار وزارت نیرو ما از سال ١٣٧٥ وارد تنش آبی شدیم و از سال ١٣٨٥
سرانه مصرف ما کمتر از ١٧٠٠ مترمکعب شده. سال‌به‌سال با افزایش جمعیت این سرانه
هم کمتر شده و الان به مرحله‌ای رسیده‌ایم که اگر نجنبیم وارد مرحله کمبود آب می‌شویم.
تنش آب را می‌شود با مدیریت کنترل کرد اما اگر وارد مرحله کمبود آب شویم که سرانه
هر نفر کمتر از ١٠٠٠ مترمکعب است آن وقت گرفتار فاجعه می‌شویم. آن وقت دولت باید
چاه بزند که همین راه نیز در این کشور شدنی نیست. چون این‌قدر چاه ممنوعه در دشت‌های
این مملکت احداث شده که دیگر نه آبی زیر زمین مانده و نه جایی برای چاه کندن. یا
این‌که باید از ظرفیت سدها استفاده کند که متاسفانه سدهای ما نیز خشک شده‌اند و آب
ندارند. بنابراین قبل از این‌که وارد مرحله کمبود آب شویم می‌توانیم با مدیریت
درست مشکل را حل کنیم.
ذخیره کردن نیمی از آب‌های قابل تجدید
اما چگونه می‌توان به نبرد این غول خفته رفت؟ دکتر خسروشاهی که طرح‌های
تحقیقاتی زیادی درباره محدوده بیابانی ایران، حوضه‌های‌آبخیز، محاسبه بیلان آبی
کشور و تعیین شاخص مناسب پیش‌بینی خشکسالی در ایران گذرانده معتقد است ابتدا باید
مصرف آب را مطابق با استانداردهای جهانی کرد: ما ٨٠درصد آب‌های قابل تجدید را در
کشور استفاده می‌کنیم درحالی‌که قوانین جهانی می‌گوید باید از ٤٠درصد آب‌های قابل
تجدید استفاده کرد. مثلا اگر ١٢٠میلیارد مترمکعب آب در این مملکت وجود دارد ما
نباید بیش از ٥٠ میلیاردش را استفاده کنیم. بقیه‌اش باید برای خودمان و نسل‌های
آینده‌مان بماند.وضع اگر به همین منوال پیش رود تبعات وحشتناکی در پی
دارد. همین الان نشست زمین را در بعضی از مناطق می‌بینیم. مثلا استان فارس
تولیدکننده اول آب در مملکت است اما به چه قیمتی؟ خاک استان فارس دارد شور می‌شود
چون چاه‌هایشان شور شده. تحقیقات ما نشان می‌دهد اکثر چاه‌های استان فارس که به
مصرف کشاورزی می‌رسید در این چند‌سال اخیر شور شده است. خب آب شور، خاک را هم شور
می‌کند و وقتی خاک شور شود تولید محصول کم می‌شود.
آب را به جای پشت سد در زیرزمین ذخیره کنیم
کشاورزی ٩٠درصد آب‌شرب کشور را مصرف می‌کند و این خود یکی از عمده‌ترین
دلایل بروز خشکسالی در ایران شده است. خسروشاهی که دوره‌های تخصصی زیادی درباره
کنترل بیابان، حفاظت از خاک و آبخیزداری و کشت نباتات علوفه‌ای در چین و دانشگاه
یو-ان-دی-پی (برنامه توسعه سازمان ملل) و مرکز آموزش کلاک کرج گذرانده برای این
موضوع هم راهکار دارد: اکنون در خوش‌بینانه‌ترین حالت ٣٥درصد راندمان وجود دارد و
ما می‌توانیم با مدیریت علمی و اصولی این راندمان را بیشتر کنیم. باید بدانیم که
قسمت اعظم آب صرف کشاورزی می‌شود اما در عین حال راندمان محصولات کشاورزی هم پایین
است. یعنی این‌که به ازای هر یک مترمکعب آب، میزان محصول خشک برداشت شده به صرفه
نیست. برابر تحقیقات ما در این کشور یک تن آب
برای کشاورزی استفاده می‌کنیم اما فقط ٨٠٠ گرم ماده خشک برداشت می‌کنیم درحالی‌که
در همین کشورهای همجوار حداقل ٢برابر ما ماده خشک برداشت می‌کنند. در کشورهای
پیشرفته هم که به ازای هر تن آب بالای ٢ کیلوگرم برداشت می‌کنند. دولت به جای این‌که
بنشیند و طرح بدهد که گاز به تاجیکستان صادر کند و به جایش آب وارد کند یا این‌که
سد پشت سد بسازد که پدر این مملکت درآید، منابع زیرزمینی را درست مدیریت کند. طبق آمار ١٠میلیارد
مترمکعب از مساحت آب‌هایی که پشت سدها جمع شده بودند تبخیر شده است و این یعنی این‌که
سد کارکرد حفظ و نگهداری آب را ندارد. ما ٣٠سال پیش در مرکز آبخیزداری سازمان
جنگل‌ها و مراتع هشدار داده بودیم که این‌قدر سد احداث نکنید و به جایش آب را به
سمت سفره‌های زیرزمینی هدایت کنید که هم تبخیر نمی‌شود و هم محل خوبی برای ذخیره
است.
آبیاری کوزه‌ای به جای آبیاری سنتی در کشاورزی
وی می‌افزاید: باید بهره‌وری آب در بخش کشاورزی را افزایش دهیم. اگر
راندمان آبیاری ما فقط ١٠درصد بیشتر شود تقریبا معادل آب سدهای کشور صرفه‌جویی
خواهیم کرد. تحقیقات فراوانی هم بدین منظور شده و تکنولوژی کاهش هدررفت آب هم وجود
دارد. ما خودمان چند‌سال پیش تحقیقاتی داشتیم روی سیستم آبیاری با لوله‌های سفالی
یا آبیاری کوزه‌ای. ما اگر به این سمت و سو برویم امید است که از این بحران بیرون
بیاییم وگرنه برابر پیش‌بینی سازمان‌های بین‌المللی وضع بسیار اسفناکی در
انتظارمان خواهد بود. درعین حال ما باید به سمت استفاده از آب‌های مجازی برویم.
مثلا تولید یک کیلو گوشت گاو، ٥ متر مکعب آب نیاز دارد. اما مرغ آب کمتری نیاز
دارد.در کشورهای دیگر آمدند تولید هر محصولی را براساس
میزان آب بررسی کردند و آنهایی را که پرمصرف بودند از رده خارج کردند. مثلا نیازی
نیست برای تولید برنج و چغندر قندی که هر هکتارش ١٤هزار مترمکعب آب نیاز دارد آن
هم در زمین‌های خشک اصرار ورزید. کشورهای کم آب برنج نمی‌کارند بلکه برنج را وارد
می‌کنند اما آبشان را ذخیره می‌کنند. در ایران فقط در شمال است که برنج‌کاری توجیه
اقتصادی دارد. یا باید از تولید زیاد گوشت گاو بکاهیم. ما می‌توانیم گوشت را وارد
کنیم اما وارد کردن آب وابستگی ایجاد می‌کند. پس بهتر است با وارد کردن گوشت، آب
را ذخیره کنیم.
بستن چاه‌های غیرقانونی
دکتر خسروشاهی آمار دردناکی هم از وجود چاه‌های غیرقانونی ارایه می‌دهد:
برابر آمار وزارت نیرو ٧٦٣هزار چاه عمیق و نیمه عمیق در این مملکت احداث شده است
که حدود ٤٠٠هزار چاه با پروانه بوده و ٣٦٣هزار چاه بدون مجوز دولت حفر شد.
نکته جالب این‌که این چاه‌های غیرمجاز ٣٦میلیارد مترمکعب آب را از سفره‌های
زیرزمینی بیرون می‌کشند و استفاده می‌کنند. درحالی‌که آن ٤٠٠هزار چاه مجاز حدود
١١میلیارد مترمکعب آب استخراج می‌کنند. یعنی چاه‌های غیرمجاز دارند بیش از ٣
برابر چاه‌های مجاز آب برداشت می‌کنند. چرا؟ چون چاه‌های مجاز تحت کنترل دولت
هستند. صاحبان آنها برای این‌که بخواهند وامی بگیرند، برقی بگیرند یا تسهیلاتی
بگیرند باید مطابق نظارت دولت عمل کنند و از آب‌های زیرزمینی استفاده کنند اما
حفرکنندگان چاه‌های غیرقانونی چنین محدودیتی ندارند. پس می‌شود با جلوگیری از
فعالیت چاه‌های غیرقانونی به میزان بسیار بالایی از مصرف بی‌رویه آب جلوگیری کرد.همچنین طبق آمار مرکز
تحقیقات کشاورزی سازمان جنگل‌ها ٧٠ تا ٨٠درصد کشاورزان ایران بیسواد یا کم سواد
هستند. هنوز بسیاری از روستاهای ما از همان شیوه‌های سنتی آبیاری استفاده می‌کنند.
در همین ترکیه همسایه ما چهار کانال تلویزیونی به کشاورزان آموزش می‌دهند که چگونه
کشاورزی‌شان مدرن شود. اما ما چقدر از رسانه‌های عمومی‌مان برای آموزش دادن
کشاورزان استفاده کردیم. ما باید نگاه زیست محیطی به طبیعت را در بین کشاورزان و
مردم تقویت کنیم مخصوصا براساس آموزه‌های دینی و فرهنگی‌مان. ما باید از مدرسه تا
دانشگاه‌ها فرهنگ سازی کنیم. اما رسانه‌های ما فقط به جنگ و دعواهای سیاسی می‌پردازند
بدون این‌که بدانند چه فاجعه‌ای در این مملکت اتفاق می‌افتد.
اصلاح مصرف آب در صنایع
این پژوهشگر اقدام مثبت بعدی دولت را در اصلاح الگوی مصرف آب در صنایع می‌داند
و می‌گوید: در کشورهای خارجی آب مصرفی در بخش صنعت ١٠ تا ١٥ بار استفاده می‌شود.
یعنی آب هدر نمی‌رود و دوباره برگردانده می‌شود اما در کشور ما آب بعد از یکی
دوبار مصرف از دسترس خارج می‌شود. در عین حال جایابی کارخانه‌های ما از ابتدا درست
نبود. مثلا در اصفهان برنج تولید می‌کنیم بدون توجه به این‌که اصفهان یک منطقه خشک
است. ما صنایع‌مان را باید در مناطق پرآب و در حریم دریاها و رودخانه‌ها احداث
کنیم البته با رعایت معیارهای زیست محیطی که به دریا و رودخانه‌ها آسیبی وارد
نشود. اما ما کارخانه‌ها را در مناطق خشکی مانند اصفهان و یزد و کرمان ساختیم که
آب زیادی مصرف می‌کنند. حال که در این مناطق صنایع احداث کردیم باید آب مصرفی را
چندین بار استفاده کنیم. همچنین می‌توانیم در این شهرها از آب‌های نامتعارف
استفاده کنیم. آب‌هایی که قابل شرب نیستند.
تولید فضای سبز شهری با آب‌های نامتعارف
این عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع که پیش از این در اداره منابع طبیعی خراسان و گناباد مسئولیت‌هایی داشت و سپس رئیس مرکز آموزش منابع طبیعی دکتر جوانشیر کرج شد از دولت می‌خواهد که برای مقابله با کم‌آبی سیستم فاضلاب کشور را نیز اصلاح کند: در موسسه تحقیقاتی ما روی ١١ استان پژوهش می‌کنیم که چگونه می‌توان از آب‌های فاضلاب برای فضای سبز و جنگل‌کاری استفاده کرد. براساس تحقیقات ما، می‌توانیم از آب فاضلاب‌ها که هدر می‌روند برای آبیاری گونه‌های گیاهی و درختی که استقامت بیشتری دارند استفاده کرد. ما این کار را انجام هم دادیم و با موفقیت روبه‌رو شدیم. از این آب‌های نامتعارف می‌توان در تولید فضای سبز شهری هم استفاده کرد. ما اکنون با نبود فضای سبز کافی دچار مشکل شده‌ایم. این‌که می‌گوییم چرا هوا این‌قدر گرم است یکی از دلایلش نبود فضای سبز است. این بحث در جهان سال‌هاست که رواج یافته که گاز کربنیک در فضا افزایش یافته و اکنون با پدیده گازهای گلخانه‌ای روبه‌رو هستیم. یکی از راه‌های مقابله با این پدیده توسعه فضای سبز است که می‌تواند گاز کربنیک را بگیرد و اکسیژن تولید کند.
این عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع که پیش از این در اداره منابع طبیعی خراسان و گناباد مسئولیت‌هایی داشت و سپس رئیس مرکز آموزش منابع طبیعی دکتر جوانشیر کرج شد از دولت می‌خواهد که برای مقابله با کم‌آبی سیستم فاضلاب کشور را نیز اصلاح کند: در موسسه تحقیقاتی ما روی ١١ استان پژوهش می‌کنیم که چگونه می‌توان از آب‌های فاضلاب برای فضای سبز و جنگل‌کاری استفاده کرد. براساس تحقیقات ما، می‌توانیم از آب فاضلاب‌ها که هدر می‌روند برای آبیاری گونه‌های گیاهی و درختی که استقامت بیشتری دارند استفاده کرد. ما این کار را انجام هم دادیم و با موفقیت روبه‌رو شدیم. از این آب‌های نامتعارف می‌توان در تولید فضای سبز شهری هم استفاده کرد. ما اکنون با نبود فضای سبز کافی دچار مشکل شده‌ایم. این‌که می‌گوییم چرا هوا این‌قدر گرم است یکی از دلایلش نبود فضای سبز است. این بحث در جهان سال‌هاست که رواج یافته که گاز کربنیک در فضا افزایش یافته و اکنون با پدیده گازهای گلخانه‌ای روبه‌رو هستیم. یکی از راه‌های مقابله با این پدیده توسعه فضای سبز است که می‌تواند گاز کربنیک را بگیرد و اکسیژن تولید کند.
جداسازی لوله‌های آب شرب و آب نظافت
این فعال محیط‌زیست و متخصص بیابانزایی در ایران در پایان این گفت و گو از دولت می‌خواهد که به دنبال اصلاح الگوی مصرف در میان شهروندان هم باشد: ٢٥ تا ٣٠درصد آب در شبکه شهری ما تلف می‌شود. درحالی‌که میانگین این هدر رفت در دنیا ٩ تا ١١درصد است. من وقتی می‌خواهم استحمام کنم دچار افسردگی می‌شوم که چرا باید با آب شرب حمام کرد یا داخل ماشین لباسشویی ریخت یا با آن ظرف شست. آبی را که یک لیترش داخل مغازه ٨٠٠ تومان فروخته می‌شود چرا باید به این صورت هدر برود. می‌شود جلوی این مصرف بی‌رویه را گرفت اما شاید واقعا کار از کار گذشته باشد. به هرحال باید آب شرب را از آب نظافت جدا کرد. البته آب نظافت هم نباید دارای آلاینده باشد. ایده‌آل این است که لوله‌کشی آب شرب از آب نظافت جدا باشد. گذشته از این اصلا سیستم لوله‌کشی کشور کلی ایراد دارد. همه فرسوده است و باید نوسازی شود. ما باید به سمت استفاده از آب‌های مجازی برویم نه این‌که آب شرب خودمان را صرف همه موارد کنیم بعد بخواهیم به واردات آب شرب از کشورهای دیگر هم فکر کنیم.اینها توصیه‌هایی بود که یک محقق برجسته ایرانی خطاب به دولت گفت. محققی که سال‌هاست دارد روی مسأله کم آبی در ایران تحقیق می‌کند. این‌که دولت تا چه اندازه با میزان فاجعه آشنایی دارد و این‌که آیا تا چه حد در پی به کاربستن راهکارهای مقابله با فاجعه‌ای است که بنابه اعتقاد دانشمندان وقوعش نزدیک است نیاز به گذشت زمان دارد. زمانی که نباید زیاد به طول بینجامد چون خطر در کمین است.
این فعال محیط‌زیست و متخصص بیابانزایی در ایران در پایان این گفت و گو از دولت می‌خواهد که به دنبال اصلاح الگوی مصرف در میان شهروندان هم باشد: ٢٥ تا ٣٠درصد آب در شبکه شهری ما تلف می‌شود. درحالی‌که میانگین این هدر رفت در دنیا ٩ تا ١١درصد است. من وقتی می‌خواهم استحمام کنم دچار افسردگی می‌شوم که چرا باید با آب شرب حمام کرد یا داخل ماشین لباسشویی ریخت یا با آن ظرف شست. آبی را که یک لیترش داخل مغازه ٨٠٠ تومان فروخته می‌شود چرا باید به این صورت هدر برود. می‌شود جلوی این مصرف بی‌رویه را گرفت اما شاید واقعا کار از کار گذشته باشد. به هرحال باید آب شرب را از آب نظافت جدا کرد. البته آب نظافت هم نباید دارای آلاینده باشد. ایده‌آل این است که لوله‌کشی آب شرب از آب نظافت جدا باشد. گذشته از این اصلا سیستم لوله‌کشی کشور کلی ایراد دارد. همه فرسوده است و باید نوسازی شود. ما باید به سمت استفاده از آب‌های مجازی برویم نه این‌که آب شرب خودمان را صرف همه موارد کنیم بعد بخواهیم به واردات آب شرب از کشورهای دیگر هم فکر کنیم.اینها توصیه‌هایی بود که یک محقق برجسته ایرانی خطاب به دولت گفت. محققی که سال‌هاست دارد روی مسأله کم آبی در ایران تحقیق می‌کند. این‌که دولت تا چه اندازه با میزان فاجعه آشنایی دارد و این‌که آیا تا چه حد در پی به کاربستن راهکارهای مقابله با فاجعه‌ای است که بنابه اعتقاد دانشمندان وقوعش نزدیک است نیاز به گذشت زمان دارد. زمانی که نباید زیاد به طول بینجامد چون خطر در کمین است.
