پارادوکس‌هایی که بناهای تاریخی را به چالش می‌کشند
وارثِ آوارِ عالی قاپو کیست؟ 13اردیبهشت-99
نگرانی‌ها تمامی ندارند؛ دلهره‌هایی که هر بار با شنیدن خبری از نوع یک اتفاق پرهجمه در بناهای تاریخی ایجاد می‌شوند. چه خبری درباره حضور بیش از حد گردشگران در یک بنای تاریخی باشد و چه احتمال عبور مترو از زیر میدان نقش جهان یا خبرِ برگزاری کنسرتی بدون مخاطب و در قالب پخش زنده در اینستاگرام. هر کدام به تنهایی برای تاریخِ کشور یک هشداردهنده‌اند؛ هشداری که از سال‌ها قبل تا امروز همه بناهای تاریخی به دوش می‌کشند، بدون هیچ یاریگری.
به گزارش ایسنا، کرونا و رعایتِ درخواست‌ها برای فاصله‌گذاری اجتماعی در طول دست‌کم دو ماه گذشته، یک طرف داستانِ لایوِ اینستاگرامی است که متولیانی شهری اصفهان برای هفته فرهنگی اصفهان و روز ملی خلیج‌فارس برگزار کردند، اما طرف دیگرِ داستان در شرایطی که متولیان نخست تلاش کردند با انتشار فیلمی همه چیز را عالی و به نفع «عالی‌قاپو»یِ میدانِ نقش جهان نشان دهند، به انتخاب مکان برمی‌گردد؛ انتخابی که پیش از این هم دیگر بناهای تاریخی اصفهان مانند «چهل‌ستون» را هدف قرار داده بود و البته هر کدام از این انتخاب‌ها به چه بهایی؟
عالی قاپوی تاریخی تازه مرمت شده‌ای که حتی در زمانِ مرمت نیز با اعتراضِ کارشناسان همراه بود!
روزبه نعمت‌الهی ـ خواننده ـ در همان فیلم چند دقیقه‌ای تاکیدش را بر این می‌گذارد که علاوه بر اجرای متفاوت در چنین فضای خاصی، «سعی کردیم صدا و اجرا را به خداقل برسانیم تا به بنای تاریخی آسیبی وارد نشود».
از سوی دیگر هادی الهیاری ـ مدیر اجرایی پایگاه میراث فرهنگی نقش جهان ـ تاکید دارد که «از آوردن سن و جعبه‌های بزرگ و ابزاری که به بنا آسیب وارد می‌کند خودداری کردیم و هفت نفر از پرسنل میراث فرهنگی تا پایان کار در بنا مستقر بودند. نور و صدا را با متخصص هماهنگ کردیم و سعی داشتیم تا آسیب به بنای عالی قاپو نرسد.»
علیرضا روحانی ـ معاون فرهنگی سازمان فرهنگی اجتماعی شهرداری اصفهان ـ که دبیری برگزاری هفته فرهنگی اصفهان را نیز بر عهده داشت، در همان فیلم بیان می‌کند که «تمام صداهایی که در این برنامه بود کاملا کنترل شده بود، مستقیما خروجی صدا روی دوربین و پخش منتشر می‌شد تا هیچ آسیبی به این بنا وارد نشود و آن را تهدید نکند.»
اما همین اقدامات و فیلمی که از برگزاری آن کنسرت بدون تماشاگر در چند رسانه منتشر شده، نورپردازی، مستقر شدن چند غرفه صنایع‌دستی و حضور تعدادی از افراد به عنوان مدعو در این لایو و روی ایوانی که چند استادکار قدیمی اصفهان با شنیدن مکانِ برگزاری‌اش آه از نهادشان برآمد، چه میزان می‌تواند روی این بنای تاریخی و ارزشمند اصفهان تاثیر بگذارد؟
چرا از فضاهای بازتر برای این اجراها بهره نمی‌برند؟
مهدی جعفری نوگورانی ـ مرمتگر تجربی بناهای تاریخی اصفهان و دانش‌آموخته معماری در مقطع کارشناسی ـ در گفت‌وگو با ایسنا چند مثال در احتمال وارد شدن آسیب به بنایی مانند عالی‌قاپو می‌آورد.
او اصل ماجرا را به صدا و پارادوکس‌هایی مربوط می‌داند که در زمان برگزاری چنین اجراهایی روی صدای خواننده انجام می‌شود و یکی از نخستین تاثیرات را روی بناهای تاریخی می‌گذارد و ادامه می‌دهد: جایی مانند تالار موسیقی کاخ عالی قاپو که «تنگ‌بُری»های مخصوص برای گرفتن صدا در زمان اجرای موسیقی روی آن کار شده است، مخصوص این کار ساخته شده بود، هر چند نوع آلاتی که در آن زمان استفاده می‌شده با آلات امروزی برای نواخت موسیقی بسیار متفاوت هستند.
وی اما این تزیینات را یکی از نقاط حساس کاخ عالی‌قاپو می‌داند که در صورت برخورد لرزش صداهایی مانند اکو می‌تواند به ایجاد ترک و ریزشِ گچ‌بری‌ها و در نهایت هزینه‌ی کلانی که باید برای مرمت آن پرداخت کرد، منجر شود.
این فعال میراث فرهنگی اصفهان با تاکید بر این‌که اصفهان فضاهای زیادی برای اجرای چنین برنامه‌هایی در اختیار دارد، بیان می‌کند: اگر متولیان شهری اصفهان دنبال زیبایی هستند، فضاهای زیادی چنین هارمونی را می‌توانند ایجاد کنند، اگر قصدشان دور ماندن از مردم و ایجاد فاصله اجتماعی بود، حتی می‌توانند روی یکی از قسمت‌های بام میدان امام اصفهان این برنامه را برگزار کنند که قطعا تصاویر زیبایی هم از اصفهان هم برای بینندگان پخش زنده اینستاگرام به دنبال داشت. به نظر می‌رسد این کار به جز یک حرکت نمادین برای میراث فرهنگی و هزینه و آسیب رساندن به بنا، چیزِ دیگری به دنبال نداشته است.
جعفری، حتی از یک سو به جلوگیری از حضور بیش از حد گردشگران در زمان‌های پیک سفر به طبقات بالایی کاخ عالی‌قاپو به عنوان یک اقدام درست از سوی میراث فرهنگی اشاره می‌کند و از سوی دیگر به حضور تیم برگزارکننده اجرا حتی با کمترین آلات موسیقی و از سوی دیگر تعداد نسبی افراد برای برگزاری این اجرا اشاره دارد.
رطوبت دمای بدن افراد هم به تزیینات بناهای تاریخی آسیب وارد می‌زند
او توضیح می‌دهد: در زمان حضورِ تعداد زیادی از افراد در یک فضای تاریخی به خصوص در فضایی که در طول تاریخ در زمان مناسب خود استحکام‌بخشی و پاک‌سازی نشده است، به جز هجمه‌ی افراد، رطوبتِ دم و بازدم و دمای بدن افراد می‌تواند روی بنای تاریخی اثرگذار باشد.
وی اما با اشاره به این‌که معمولا آسیب‌هایی که در چنین زمان‌هایی به یک بنای تاریخی وارد می‌شود، در همان لحظه به چشم دیده نمی‌شوند، ادامه می‌دهد: احتمال دارد پشت برخی گچ‌بری‌ها و نقاشی‌ها موریانه زده یا رطوبت باعث طبله شده باشد؛ بنابراین فقط منتظر کوچکترین لرزش صوتی یا رطوبت مجدد هستند تا ریزش کنند.
این رییس هیات مدیره بنیاد آریا (انجمن میراث فرهنگی و گردشگری) با تاکید بر این‌که شاید برگزاری یک کنسرت بدون استفاده از بلندگو هم زیاد آسیب‌رسان نباشد، اما ادامه‌دار بودن این اقدامات به مرور ریز ترک‌ها را به ترک‌های بزرگتر تبدیل می‌کند، اضافه می‌کند: در بنایی تاریخی و فرسوده مانند عالی قاپو احتمالا کوچکترین سروصدا نیز از طریق ارتعاشاتِ فیزیکی وارد شده به بنا می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد.
جعفری با اشاره به انتقادهایی که در زمان مرمتِ عالی‌قاپو توسط کارشناسان مختلف مطرح شده بود، می‌افزاید: رنگ‌گذاری‌ها، نقاشی‌های سقف ایوان روی چوب‌ها و اقدامات دیگری که بسیار عجولانه انجام شده بود هشدارهای زیادی را در همان زمان به دنبال داشت.
مزایا و معایب اقدامات مختلف در بناهای تاریخی را تا کنون سنجیده‌اند
نیما ولی بیگ ـ استادیار و مدیر گروه مرمت دانشگاه هنر اصفهان ـ نیز در گفت‌وگو با ایسنا، بنای تاریخی را یک موجود زنده می‌داند که باید در زندگی روزمره فعالیت داشته باشد و اگر کاربری‌اش را از آن بگیرند، آن بنا محکوم به فنا می‌شود.
او بناهای تاریخی را به دو دسته کلی «بنای تاریخی با ویژگی خاص که با وجود نداشتن کاربری در زندگی امروزی به حیات خود ادامه می‌دهد» و «بنای تاریخی که الزاما توانمندی ویژه برای حفظ خود را ندارد» تقسیم می‌کند و کاخ عالی‌قاپو را در دسته‌ی نخست این طبقه‌بندی قرار می‌دهد و ادامه می‌دهد: نگاه‌ها به این بنای تاریخی ملی و بین‌المللی است و هر اقدامی که در این بنا انجام شود، علاوه بر مزایا، معایبی را نیز به دنبال دارد؛ بنابراین باید میزان هر گروه را بررسی کرد و به این پرسش، پاسخ داد که آیا آسیبی که به بنای تاریخی وارد می‌شود غیر قابل جبران است یا برگشت‌پذیری دارد.
وی با بیان این‌که عالی قاپو در یک بازه زمانی کاربری کاخ داشته و در دوره‌های دیگر کاربری‌های دیگر، آن را یک نماد شهری با نگاهی ویژه توسط مردم شهر اصفهان می‌داند و ادامه می‌دهد: در زمانی که تخریب‌های زیادی در اصفهان رخ می‌دهد آسیب‌هایی نیز به این بنا وارد شده است که جایگاهِ خاصِ آن این آسیب‌ها را بیشتر کرد. با این وجود اقدامات درزمان قاجار برای مرمت انجام می‌شود؛ در دو دوره‌ی پهلوی نیز اقدامات بسیار ویژه‌ای انجام می‌شود که پایداری آن را حفظ کنند و به آن کاربری موزه دهند، این اقدامات در دوره معاصر نیز ادامه پیدا می‌کند.
او با اشاره به چند نگاهی که نسبت به کارهای انجام شده روی این بنای تاریخی وجود داشته و دارد، ادامه می‌دهد: اگر اقداماتی که در دهه ۴۰ و ۵۰ روی عالی قاپو انجام شدند و در ادامه در دهه‌های بعدی یعنی ۶۰ و ۷۰ انجام شده حتی تا زمان کنونی ادامه داشته، با نگاه‌ها و معیارهای امروزی مرمت بسنجیم، بسیاری از کارها زیر سوال است و قابل قبول نیست.
آسیب‌هایی که در دوره های مختلف تاریخی به عالی قاپو وارد شد
وی یکی از بزرگترین آسیب‌هایی که به عالی قاپو وارد شد را استحکام‌بخشی سرستون‌های عالی قاپو در ایوان می‌داند و می‌گوید: از چند دهه گذشته این کار را شروع کردند که با استفاده از تکنولوژی ستون‌ها را باز کردند داخل آن تیرآهن گذاشتند و بار دیگر ستون‌ها را بستند، شاید در آن زمان روش مناسبی بود، اما امروز دیگر نباید به آن شیوه انجام می‌شد.
او با تاکید بر این که در هر دوره‌ی تاریخی حتی زمانِ معاصر، استفاده‌های مختلفی از عالی قاپو انجام می‌شده، به جهانی شدن میدان نقش جهان به عنوان یکی از نخستین آثار تاریخی ثبت شده در فهرست یونسکو اشاره می‌کند و می‌افزاید: از گذشته تا امروز دولت‌ها به وجهه بین‌المللی این بنا توجه زیادی داشته‌اند چه برسد به وجهه‌ی ملی آن.
ولی‌بیگ با اشاره به برخی اقدامات انجام شده در طول چند سال گذشته در میدان نقش‌جهان که مزایای آن متوجه عالی‌قاپو نیز بوده است، ادامه می‌دهد: میدان نقش جهان تا چند سال قبل محل عبور ماشین‌ها بود، یعنی ایجاد امواج صوتی و تشدید لرزش در بنا از حرکت ماشین‌ها به مرور به سستی و جدا شدن تزیینات گچی روی بدنه بنا منجر می‌شد.
این مدرس دانشگاه با بیان این‌که هر چند اکنون ورود ماشین‌ها به میدان ممنوع شده است، اضافه می‌کند: این اتفاق همچنان در خیابان استانداری ادامه دارد و عبور ماشین‌ها و اقدامات دیگری که لرزه به جان بناهای تاریخی میدان می‌اندازد به چشم دیده می‌شود.
او باران‌های اسیدی و آلودگی هوا را از دیگر مواردی می‌داند که به بناهای تاریخی اصفهان به خصوص میدان نقش جهان آسیب وارد می‌کند و می‌گوید: اگر نگاه واقع بینانه‌ای داشته باشیم، بین آسیب‌هایی که به بستر بنا وارد می‌شود، شاید برگزاری کنسرت زنده، عدد بزرگی را به خود اختصاص ندهد، هر چند آن توجیهی برای گذاشتن بلندگو یا هر نوع وسایل اضافی روی چنین بنایی نمی‌شود.
تا کنون میزان لرزش‌ها، وزن افراد و بار زنده و مرده وارد شده به عالی قاپو را بررسی کرده‌اید؟
وی با تاکید بر لزوم نگاهی مقایسه‌ای از میزان آسیب‌هایی که هر نوع عمل به این بناهای تاریخی وارد می‌کنند، تاکید می‌کند: باید دید نگاهِ مدیریتی نسبت به حضور یک گروه موسیقی در بنایی تاریخی چگونه است، آیا اصلا دستگاه‌هایی برای بررسی میزان لرزش و تشدید ایجاد شده ناشی از اسپیکرهایی که در فضای تاریخی گذاشته می‌شود، وجود دارد. دستگاه‌هایی که وزن افراد و لرزش‌ها هنگام اجرای زنده در فضا را بسنجند.
او بررسی میزان لرزشِ ناشی از حرکت ماشین از خیابان استانداری را نیز در همین بررسی‌ها می‌گنجاند و ادامه می‌دهد: امواجِ حرکتِ مترو که ممکن است از نزدیکی بنا عبور کند نیز باید سنجیده شود و در نهایت دید که میزان سود و ضرری که این اتفاق به عالی‌قاپو وارد می کند، چه اندازه است؟
اجرای موسیقی در گذشته در سر در قیصریه و نقاره‌خانه میدان انجام می‌شده
این مدرس دانشگاه معتقد است که حتی می‌توان نگاه ساده‌تری هم به این اتفاق داشت؛ «اگر برگ‌های سفرنامه‌های تاریخی به اصفهان را قدری بررسی کنیم، یک پاسخ ارزشمند به دنبال دارد و آن نشان می‌دهد که در میدان نقش جهان مراسم‌هایی با صداها و آواهای موسیقی حتما همراه بوده است. اما این آواها عمدتا در سردر قیصریه و قسمت بالایی آن یعنی نقاره‌خانه انجام می‌شد.»
وی با اشاره به فضای تالار موسیقی عالی‌قاپو و کارکردی که تزیینات تنگ‌بری‌ها در این فضا به واسطه‌ی ساختار کلاسیک خود داشته‌اند، می‌گوید: عملکرد آن فضای تو خالی، درست مانند فضای خالی پشت تار و گیتار که تشدید صدای موسیقی را به همراه دارد، بنابراین در این شرایط نیاز به بررسی زمانِ نواختن قطعه‌ی موسیقی در این فضا یا فضاهای معمولی دیگر وجود دارد که استفاده کردن از آمپلی‌فایر یا بلندگو یا اصلا اجرایی بدون هیچ تشدید کننده‌ی صدا، هر کدام چه اثری روی بنا دارد.
او با تاکید بر لزوم مشخص کردن مکان با کیفیت مشخص و ویژگی‌های آن، ادامه می‌دهد: خوشبختانه امروز در عرصه‌ی تکنولوژی آن‌قدر پیشرفت کرده‌ایم که اگر قرار است به مخاطب نشان دهیم در جایی مانند کاخ عالی‌قاپو، موسیقی نواخته می‌شده، دست‌کم بلندگوها را در فاصله‌ای دورتر از فضای کاخ و حتی خارج از آن قرار دهیم.
ولی‌بیگ تاکید می‌کند: ایجاد لرزش و تشدید امواج صوتی بلندگوها از یک سو و بار زنده‌ای که به عنوان مخاطب به طور دائم از این بنا دیدن می‌کند و حتی بار مرده‌ی ناشی از وزن قطعات اشیای ایستا در کاخ، هر کدام به مرور به این بنای تاریخی با قدمت زیاد آسیب وارد می‌کند، به همین دلیل قبل از انجام هر اقدامی در چنین فضایی نیازمند بررسی‌های کارشناسانه هستیم.
