آبی که در هاون می‌کوبیم!۹-شهریور-۱۴۰۱
ایسنا/چهارمحال و بختیاری این سوال در ذهن بسیاری از افراد در پی وقوع بحران آب در چهارمحال و بختیاری و به‌ویژه شهر شهرکرد می‌چرخد که چه بر سر منابع آب، استانی که روزگاری بیش از ۱۰ درصد منابع آب شیرین کشور را تامین می‌کرد، آورده‌ایم که امروز مردمان این سرزمین برای تامین آب شرب، به‌عنوان یک نیاز اولیه با چالش مواجه شده‌اند.
به گزارش ایسنا، مردمان سرزمین آب، آئینه و آفتاب همیشه دست بخشنده‌ای در تقسیم داشته‌هایشان داشتند، تونل‌ها و پروژه‌های متعدد انتقال آب از چهارمحال و بختیاری گواه این مسئله است، اما این پروژه‌های متعدد انتقال آب شیره جان این استان را بلعیده است و تبعات آن به وضوح قابل مشاهده است.
تعداد پروژه‌های انتقال آب از چهارمحال و بختیاری از تعداد انگشتان یک دست فراتر رفته است، تعدادی از این پروژه‌ها دارای مجوز زیست‌محیطی نیستند و اجرای آن‌ها منجر به نابودی این سرزمین خواهد شد.
بارها و بارها هشدارهای متعددی بر تبعات اجرای پروژه‌های غیرقانونی انتقال آب و لزوم مدیریت صحیح آب داده شده است، اما به نظر می‌رسد گوش شنوایی وجود ندارد و آب در هاون کوبیدن است.
این راهی که در برداشت از منابع آبی در چهارمحال و بختیاری و سایر نقاط کشور پیش گرفته‌ایم به ترکستان است و اگر این روند با این شتاب ادامه پیدا کند، قطعا بحرانی که در حوزه آب ایجاد شده است، قابل مدیریت نیست و سرزمینمان به کویری بی آب و علف تبدیل خواهد شد و هم‌اکنون نیز نشانه‌های آن به وضوح قابل مشاهده است.
در این گزارش تصمیم داریم یک بازخوانی بر اجرای پروژه‌های شاخص انتقال آب از چهارمحال و بختیاری به استان‌های کویری برای مصارف شرب، کشاورزی، صنعت و ... داشته باشیم که وضعیت کنونی استان نیز ناشی از اجرای این پروژه‌ها در چند دهه گذشته است.
تونل اول کوهرنگ
تونل کوهرنگ تونلی که برای انتقال رود کوهرنگ به رودخانه زاینده‌رود در شهرستان کوهرنگ از توابع چهارمحال و بختیاری ساخته شده‌است، این تونل در سال ۱۳۳۲ برای انتقال آب به اصفهان بهره‌برداری شد.
بنا بر اطلاعات موجود در زمان صفویه، شاهان صفوی برای سازمان‌دهی به زاینده‌رود، برای انتقال آب از کارون برنامه‌ریزی کردند، در این دوره، ابتدا شاه طهماسب اول صفوی، «کارکنان» را جهت ایجاد آب‌راهی برای انتقال آب کارون به زاینده‌رود را دستور داد، بعد از شاه طهماسب اول، شاه‌عباس اول صفوی به مردم بختیاری دستور داد که سنگ‌های گردنه کوهرنگ به چلگرد را برای ایجاد آبراه از بین ببرند، این پروژه تا زمان پهلوی متوقف ماند و در سال ۱۳۳۲، تونل اول کوهرنگ افتتاح شد و این تونل ۲۹۰۰ متر طول دارد، تونل‌های دوم و سوم بعد از انقلاب و در سال‌های ۱۳۶۶ و ۱۳۹۶ افتتاح شدند، مقرر بوداین سه تونل، به‌طور میانگین، هرساله حدود ۲۵۵ میلیون مترمکعب آب به حوضه زاینده‌رود منتقل کنند.
تونل دوم کوهرنگ
طراحی و اجرای سد انحرافی تونل دوم کوهرنگ به وسیلهٔ «مهندسان مشاور سوگرا» انجام‌گرفت و از این سیستم در سال ۱۳۶۴ خورشیدی بهره‌برداری شد، از سال ۱۳۶۶ خورشیدی با پایان یافتن ساختمان سد و تونل ماربران، انتقال ۱۱۵ میلیون متر مکعب آب این چشمه‌ها به پشت این سد انجام شد، قرار بود سد و تونل دوم کوهرنگ سالانه به‌طور میانگین حدود ۲۵۵ میلیون متر مکعب آب را به مخزن سد زاینده‌رود انتقال دهند.
تونل سوم کوهرنگ
طراحی و ساخت سد و تونل سوم کوهرنگ به وسیلهٔ مهندسان مشاور «زایندآب» و «تهران برکلی» در سال‌های دهه ۶۰ بررسی و سپس گزارش این بررسی‌ها و نقشه‌های طرح مقدماتی سد، سازه‌های وابسته و تونل انتقال آب در سال ۱۳۶۷ خورشیدی منتشر شد، در سال ۱۳۷۰ اسناد مناقصه تونل سوم کوهرنگ تهیه و پس از برگزاری مناقصه بین‌المللی و سپس مناقصه داخلی نهایتاً شرکت ساختمانی «تابلیه» برنده مناقصه می‌شود و کار را با نظارت شرکت «زایندآب» شروع می کند، در سال ۱۳۷۷ خورشیدی سازمان آب منطقه‌ای اصفهان، مطالعات تکمیلی فاز یک سد را به شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس و همچنین مطالعات تکمیلی مرحله دوم تونل انتقال آب کوهرنگ ۳ را به مشارکت مهاب قدس- زایندآب واگذار کرد.
تونل سوم کوهرنگ به منظور انتقال ۲۵۵ میلیون متر مکعب آب در سال، به حوضه آبریز زاینده‌رود، طراحی و عملیات اجرایی آن آغاز شد، باوجود مخالفت‌های زیاد زیست‌محیطی و اجتماعی برای ساخت این سد، این طرح ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۱۳۹۱ ﻣﻮﺭﺩ ﺍﺭﺯﯾﺎﺑﯽ ﺯﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺳﺎﺯﻣﺎﻥ ﻣﺤﯿﻂ ﺯﯾﺴﺖ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ ﺗﻮﺍﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺑﯿﺶ ﺍﺯ ۲۰ شرط مجوز ﺩﺭﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ، در سال ۹۵ در نامه‌نگاری بین محیط زیست اصفهان و دادستانی عمومی و انقلاب شهرستان کوهرنگ و اداره کل محیط زیست چهارمحال و بختیاری درباره سد و تونل کوهرنگ۳، غیرقانونی بودن این پروژه و ضرورت توقف آن روشن شد.
به زعم کارشناسان در این پروژه قواعدی که مانع از تخریب محیط زیست شود، رعایت نشده و علاوه بر آن به حقوق قانونی و شرعی توجه نشده است، به این ترتیب مجوز این طرح در سال ۹۳ باطل شد و در سال ۹۶ درخواست منع توقیف عملیات اجرایی سد کوهرنگ از سوی سازمان محیط زیست به قوه قضاییه اعلام و مجوز آن تمدید شد، به این ترتیب طی این سال‌ها اعتراضات زیست محیطی و مردمی از عملیاتی شدن آن جلوگیری شد.
تونل گلاب
تونل گلاب به طول ۲۵ کیلومتر مانند تونل‌های اول، دوم و سوم کوهرنگ و تونل بهشت آباد برای انتقال آب نیست، بلکه به منظور انحراف مسیر رودخانه زاینده رود از حد فاصل تنظیمی سد زاینده رود از حجت آباد تا باغ بهادران است.
این تونل از سال ۱۳۸۴ برای تامین آب مردم کاشان پیش‌بینی شده است، اما کاشان از سال‌های قبل نیز از آب زاینده رود استفاده می‌کرد به طوری که آب آن از طریق سیستم پمپاژ تیران و کران به تصفیه خانه کاشان منتقل می‌شد.
زاینده بودن رودخانه زاینده‌رود مشروط به بالا بودن سطح منابع زیرزمینی و تغذیه آن با آب‌های زیرزمینی است، همچنین تغییر پذیری رودخانه از ویژگی‌های طبیعی آن است.
طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای و وابستگی روز افزون استان‌های دیگر مهم ترین تهدید برای زاینده رود است، نحوه مدیریت بهره برداری از سد زاینده رود، اصلاح نشدن الگوی مصرف و همچنین توسعه نامتوازن تهدیدی برای حیات زاینده رود است.
متاسفانه وجود و احداث صنایعی مانند فولاد در اصفهان که نیاز به مصرف بالای آب دارند یکی از اشتباهات است؛ چراکه باید این نوع کارخانه‌ها در مناطقی احداث شوند که آب بیشتری در دسترس دارند، همچنین وجود این صنایع در نزدیکی رودخانه زاینده رود از لحاظ زیست محیطی نیز درست نیست.
تونل بهشت آباد
با اجرای ۶۵ کیلومتر تونل بهشت‌آباد از زیر سرزمین چهارمحال و بختیاری تمامی منابع آب طول مسیر و تا شعاع حداقل ۳۰ کیلومتر از طرفین محور تونل خشک خواهد شد.
مناطقی که با احداث تونل بهشت‌آباد بیش از مناطق دیگر متضرر می شود شامل چشمه سارهای دره شولی فرخشهر، چشمه رباط، چشمه پارک، چشمه‌های تنگ صیاد در فرخشهر، چشمه وقت ساعت، چشمه زنه هفشجان، چشمه‌های منطقه خراجی و چشمه گندیان خراجی، چشمه سارهای منطقه جونقان، چشمه بالا قلی سلم، چشمه‌های دستنا، چشمه و دریاچه شلمزاز، چشمه باغ رستم و صدها قنات و چاه آب شرب و کشاورزی در مناطق فرخشهر، شهرکیان، شهرکرد، طاقانک، هفشجان، شمس آباد، نوآباد و سیبک، خراجی، سرتیشنیز و تشنیز، امیرآباد و جعفر آباد، شلمزار، سلم، دستنا و جونقان و... هستند.
تقاضاهای تامین نشده در حوزه آب تبدیل به طلبکاری شده است
روح‌الله فتاحی_ عضو هیئت علمی دانشگاه شهرکرد و رئیس هیات مدیره انجمن هیدرولوژی ایران در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه بحث خشکی یک واقعیت اقلیمی و ویژگی آب و هوایی یک منطقه است، اظهار کرد: در مناطق خشک میزان تبخیر بیش‌تر از میزان بارندگی است، اما خشکسالی یک رویداد است و امکان دارد شامل تمامی مناطق با هر میزان بارندگی شود، برای مثال رشت یک منطقه مرطوب در کشور است، این منطقه به‌طور میانگین سالانه ۲۰۰۰ میلی‌متر بارندگی دارد، اگر میزان بارندگی در یکسال به ۱۵۰۰ میلی‌متر کاهش پیدا کند، می‌گوییم که رشت دچار خشکسالی است و یا در استان یزد با اقلیم بیابانی وخشک، که میزان متوسط بارش سالیانه حدود ۷۰ میلی‌متر است، اگر بارش به ۵۰ میلی‌متر کاهش پیدا کند، بازهم می‌گوییم این استان دچار خشکسالی شده است.
وی با تاکید بر اینکه باید بپذیریم که اکثر اقلیم کشورمان به‌غیر از استان‌های شمالی، خشک و نیمه خشک است، گفت: در این اقلیم نمی‌توان انتظارات بالایی از منابع آبی محدود داشت، برداشت بی‌رویه موجب می‌شود تا تمامی دشت‌ها به دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی تبدیل شود.
فتاحی بیان کرد: جمله "چو دخلت نیست، خرج آهسته‌تر کن" یعنی باید میزان برداشت از منابع سطحی و زیرزمینی، متناسب با میزان ظرفیت منابع آبی باشد، متاسفانه انتظاراتمان از منابع آبی قابل استحصال در چهارمحال و بختیاری و جای جای ایران بالا است، باید توسعه جمعیت، صنعت و کشاورزی متناسب با ظرفیت‌های سرزمینی باشد.
عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد با بیان اینکه تقاضا برای مصرف آب در مناطق خشک در کشور نباید افزایش پیدا کند، خاطرنشان کرد: کاهش بارندگی در برخی سالیان مشکلات کم‌آبی را تشدید می‌کند، اما با وضعیت کنونی برداشت از منابع آبی، حتی اگر خشکسالی نیز رخ ندهد با مشکل برای تامین آب مواجه خواهیم بود.
وی با اشاره به اینکه باید با شرایط خشکی در چهارمحال و بختیاری و سایر نقاط کشور سازگار شویم، یادآور شد: مشکلاتی که امروز در در جای جای ایران به‌علت کم‌آبی لمس می‌شود، ناشی از خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیک نیست، بلکه این مسئله حاکی از خشکسالی اقتصادی و اجتماعی است، یعنی در یک برنامه‌ریزی غلط و عدم انطباق با شرایط ذاتی منطقه، یکسری تقاضا برای آب ایجاد شده است که امروز نمی‌توانیم آن را تامین کنیم.
فتاحی افزود: چهارمحال و بختیاری دارای منابع آبی خوبی بود، اما در بحث تامین آب سرمایه‌گذاری صورت نگرفت، زمانی‌که برای طرح‌های انتقال آب از این استان مانند تونل اول، دوم و سوم کوهرنگ، سد سولگان، بهشت‌آباد، گلاب و ... مطالعه می‌شد، مدیران به این مسئله توجه نکردند که دشت شهرکرد، سفیددشت، فرادنبه دچار بحران است و باید علاوه بر مدیریت مصرف آب، منابع جدیدی برای تامین آب مورد نیاز جامعه در حال توسعه اقتصادی اجتماعی در استان تعریف کرد.
عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد با تاکید بر اینکه در مناطقی که با بحران آب مواجه هستیم، نباید صنعت و کشاورزی توسعه پیدا کند، خاطرنشان کرد: در گذشته توجه بر یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی بود، خرد کردن اراضی موجب می‌شود که نتوانیم مدیریت صحیحی در حوزه آب و خاک داشته باشیم، باید شرکت‌های سهامی زراعی تشکیل شود تا در مدیریت در این حوزه موفق شویم، توسعه در هر زمینه‌ای باید متناسب با پتانسیل هر منطقه باشد.
وی ادامه داد: مدیریت آب باید بر اساس میزان آب تجدیدپذیر در هر منطقه صورت بگیرد، وضعیت کنونی کشور ناشی از خشکسالی هواشناسی نیست، زیرا کاهش بارندگی در نقاط مختلف، روند کاهشی معنی‌داری ندارد، در برخی مناطق تقاضاهایی را ایجاد کرده‌ایم که با منابع آبی آن منطقه به‌هیچ عنوان قابل تامین نیست، تقاضاهای تامین نشده در حوزه آب تبدیل به طلبکاری شده است.
فتاحی تصریح کرد: توجه به آبخیزداری، مدیریت یکپارچه اراضی کشاورزی و استفاده از پساب باید مورد توجه قرار بگیرد، همچنین برنامه‌ریزی برای منابع آبی در هر منطقه باید بر اساس ۴۰ درصد منابع آبی تجدیدپذیر باشد، اما اکنون بیش از کل آب تجدیدپذیر برنامه‌ریزی کرده‌ایم و همه ساله از ذخایر آبی به مراتب بیش از آورد سالیانه استفاده می‌کنیم و لذا با خشکسالی اقتصادی و اجتماعی مواجه شده‌ایم.
