شهری که یادگار سلطنت شاه‌عباس است

شهری که یادگار سلطنت شاه‌عباس است14ابان-97 

شهرسازی شاه‌عباس نمونه‌ای بود از خصلت‌هایی که در تمام کارهای او نمود داشت: عملگرایی، جسارت و عظمت. طرح شاه‌عباس در ساختن اصفهان نیز دقیقاً همین‌گونه بود.

به گزارش ایسنا، روزنامه ایران نوشت: به قول ویلفرد بلانت، اصفهان، یادبود شاه عباس بزرگ است. البته اصفهان، شهری بسیار قدیمی است اما دوران عظمت آن از سال ۱۰۰۶ هجری قمری آغاز شد. زمانی که شاه عباس، پایتخت امپراطوری صفوی را از قزوین به آنجا منتقل کرد. شهرسازی شاه عباس، نمونه‌ای بود از خصلت‌هایی که در تمام کارهای او نمود داشت: عملگرایی، جسارت و عظمت. طرح شاه عباس، در ساختن اصفهان نیز دقیقاً همین‌گونه بود.
مرکز ثقل طرح شاه، میدان عظیمی بود که نقش جهان نام داشت. با طولی برابر ۵۰۷ متر و عرضی برابر ۱۵۸ متر. این میدان باشکوه، مرکز شهر و محل ملاقات شاه و مردم بود. در ضمن صحن وسیع میدان، زمین چوگان شاه نیز بود و دروازه‌های مرمرینی که شاه عباس در میدان ساخته بود، هنوز نیز در دو انتهای میدان باقی است. گرداگرد میدان را یک ردیف دو طبقه از مغازه‌ها اشغال می‌کرد که علاوه بر سردر قیصریه، در سه نقطه، به وسیله‌ سه بنای مشرف به میدان این ردیف مغازه‌ها قطع می‌شدند.

یکی از این سه بنا که بی‌گمان، از بزرگ ترین و درخشان‌ترین شاهکارهای معماری ایرانی است، مسجد شاه یا جامع عباسی نام دارد.

مسجد شاه‌عباس

مسجد شاه، بنایی عمومی بود. این مسجد نمادی از التزام و اعتقاد شاه عباس و خاندان او به مذهب تشیع محسوب می‌شد. شاه عباس، این مسجد عظیم را به یاد پدربزرگ خود، شاه طهماسب ساخت. ساخت مسجد شاه از ۱۰۲۰ هجری قمری آغاز شد اما اتمام ساختمان مسجد چند سال‌ بعد از مرگ شاه عباس انجام پذیرفت. کتیبه‌های متعددی که در بخش‌های مختلف بنا به چشم می‌خورند، نشان می‌دهند که مسجد شاه و ساختمان‌های وابسته به آن، در دوره‌های گوناگون ساخته، تکمیل یا مرمت و بازسازی شده‌اند.

شاه عباس در ساخت مسجد شاه، بخصوص بر عظمت آن تأکید ویژه داشت. اسکندر بیگ منشی، مورخی که خاتمه‌ ساخت مسجد را دیده است، با اندکی اغراق در تاریخ خود می‌نویسد: هیچ بنایی در ایران یا حتی در سراسر جهان متمدن قابل مقایسه با این مسجد نیست.در واقع، عصر شاه عباس، سال‌های اوج رقابت میان امپراطوری صفوی در ایران و امپراطوری عثمانی بود. پادشاه صفوی در بنای شهر و ابنیه‌ آن، اهتمام بسیار داشت تا زیبایی و عظمت اصفهان، توجه مردمان جهان را نه به استانبول که به اصفهان به‌عنوان پایتخت جهان اسلام، جلب کند. بر این اساس مسجد شاه نیز، حتماً می‌بایست بنایی با عظمت‌تر و مهم‌تر از مساجد مشهور عثمانی در استانبول، از آب درمی‌آمد.

گشتی در مسجد شاه

مسجد شاه، در منتهی‌الیه جنوبی میدان نقش جهان ساخته شد. ایوان ورودی اصلی تقریباً ۲۷ متر ارتفاع دارد. گرداگرد طاق، حاشیه‌ برجسته‌ سه‌گانه‌ای به رنگ فیروزه‌ای قرار گرفته است و از زیر با طاقدیس‌های کاشیکاری شده‌ رنگین و کتیبه‌ای به خط چشم نواز علیرضا عباسی، تزئین شده است. متن کتیبه، این نکته را توضیح می‌دهد که شاه عباس، مسجد را از اموال شخصی خود ساخته و آن را به روح پدربزرگش شاه طهماسب هدیه کرده است. آرتور پوپ، این ایوان را یکی از چشمگیرترین و اغواکننده‌ترین ایوان‌هایی که در جهان بنا شده است، توصیف می‌کند.

در بالای کتیبه سردر مسجد شاه، غرفه‌ای وجود دارد که شکل دو طاووس را در طرفین یک گلدان نشان می‌دهد و با کاشیکاری ظریفی ایجاد شده است. نقش طاووس، یکی از پرکاربردترین نمادهای ادبیات و هنر ایران است. طاووس نمادی است از عظمت، بهشت، هبوط آدم و حوا و سلطنت انسان بر زمین. اما نقش طاووس بر سردر عمارت‌های مقدس، حکایتی دیگر دارد. در روایات افسانه‌ای ایران آمده است که طاووس، ابلیس را می­ شناسد و از داخل‌ شدن او به این مکان‌های مقدس، جلوگیری می‌کند. درست در نقطه قرینه‌ این ‌سوی میدان نقش جهان و روبه‌روی سردر مسجد، برج قوس بر سردر قیصریه قرار گرفته که قرینه‌سازی چشم‌نوازی را تداعی می‌کند.

در ورودی مسجد شاه که در زیر مقرنس سردر قرار دارد، با نقره و طلا پوشش داده شده است و روی آن به خط خوش نستعلیق، نوشته شده: «شد در کعبه، در سپاهان باز» مصرعی پرمسمی که در واقع ماده تاریخ ساخت و نصب این در است. ماده‌ تاریخی که ساخت و نصب این در را در سال ۱۰۴۷ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه صفی نشان می‌دهد.

سردر مسجد شاه، رو به شمال است تا تقریباً همیشه در سایه باشد. این ویژگی، سنگینی و ابهتی خاص به مسجد می‌دهد. با گذر از آستانه‌ در، کریاسی بلند، قرار دارد. حول این کریاس مدور تمام نقشه‌ بنا می‌چرخد، بی‌آنکه بیننده‌ این چرخش را دریابد و احساسش کند. اما چرا چرخش؟

میدان نقش جهان، جهتی شمالی- جنوبی دارد. ولی محور مسجد می‌بایست در جهت قبله و به سوی مکه قرار گیرد. قبله در محور شمال شرقی- جنوب غربی است. انحراف بنا به این شکل زیرکانه و نامحسوس، شاهکاری از معمار بزرگ مسجد یعنی استاد علی اکبر اصفهانی بود. به این ترتیب، هم محراب مسجد شاه رو به سوی قبله، قرار می‌گرفت و هم گنبد و مناره‌های مسجد، از هر نقطه‌ای در میدان قابل رؤیت بودند.مسجد شاه در دسته­ بندی مساجد ایرانی، از مساجد چهار ایوانی محسوب می‌شود و چهار مناره‌ رفیع نیز دارد؛ که دو تا بر سردر و دو تای دیگر در کنار ایوان جنوبی مسجد واقع شده‌اند. مناره‌های سردر ورودی با تزئینات کاشیکاری گل و بوته و خط چشم‌نواز علیرضا عباسی، از زیباترین مناره‌های ایرانی به شمار می‌روند.ایوان سرپوشیده شمالی مسجد شاه، فضای وسیع و بلندی است که سرتاسر آن را کاشیکاری بسیار زیبایی فرا گرفته است. گنبد با عظمت و رفیع مسجد که به‌صورت دو پوش ساخته شده، روی این صحن قرار دارد. این گنبد را پرکارترین و استادانه‌ترین نمونه‌ گنبدسازی در تاریخ معماری ایران می‌دانند. از خصوصیات این گنبد که ۵۲ متر ارتفاع دارد، خاصیت آکوستیکی آن است، به صورتی که در زیر گنبد و روی سنگی که دقیقاً در نقطه مرکزی زیر گنبد واقع است، کوچکترین صدا نیز با وضوح، در تمام صحن بازتاب می‌یابد. این ویژگی به سبب ۱۰ متر فضای خالی میان دو پوش گنبد است.

لوح‌های چندگانه با خط بنایی ساده و به رنگ ﻻجوردی بر زمینه‌ فیروزه‌ای، گردنه‌ گنبد مسجد شاه را به شکل منحصر به فردی تزئین کرده است. در دو سوی گنبدخانه اصلی مسجد شاه، دو شبستان مستطیل شکل قرار دارد. هر کدام از آنها از دو ردیف شبستان چهار دهانه‌ای تشکیل شده است که طاق‌های آنها، هر یک بر دوازده ستون استوار است. در وسط شبستان سه ستون سنگی قرار دارد که باعث می‌شود، در چشم بیننده، فضای شبستان یک پارچه و واحد به نظر برسد. سطح نمای داخلی این دو شبستان نیز پوشیده از کاشیکاری و کتیبه‌های نفیس است.

طبقه فوقانی در قسمت شمالی مسجد شاه نیز مشتمل بر غرفه‌هایی است که در آن روزگاران محل زندگی طلاب علوم دینی بود. در واقع در ذهن عملگرای شاه عباس، طرح مسجد شاه با مدرسه درهم آمیخته بود. در سنت اسلامی، مسجد، محل تشکیل حلقه‌های درس نیز بود. بسیاری از مساجد، صاحب مدرس و کتابخانه نیز بودند، اما طرح ساختمان یک مدرسه‌ کامل و مستقل در دل یک مسجد، از ابتکارات شاه عباس بود.

شاه، گوشه‌ جنوب شرقی مسجد شاه را برای ساخت مدرسه در نظر گرفت. اگرچه آنقدر زنده نماند تا تکمیل مدرسه و حضور طالبان علم را در حجره‌ها و کلاس‌هایش ببیند. ساختمان مدرسه در زمان جانشین او، شاه صفی تکمیل شد. شاه عباس دوم، تزئینات مدرسه را به سرانجام رساند. عاقبت در زمان شاه سلیمان بود که مدرسه، آغوشش را به روی شاگردان و استادان گشود. کتیبه‌های چشم‌نواز مدرسه به خط ثلث محمدرضا امامی که بحق، به امام خطاطان شهرت داشت و فرزندش محمدحسن امامی، است.

شاهکار دیگر مسجد شاه، سنگ ساعت مسجد است که در حیاط غربی و در کناره‌ دیواره شمالی مسجد جای گرفته است. این سنگ در تمام روزهای سال، لحظه‌ دقیق ظهر را نشان می­ دهد. سنگ ساعت از دو بخش تشکیل شده است. یکی سنگ مستطیل شکل ساخته شده از مرمر خاکستری تراشیده است. دیگری سنگ مثلثی شکل گرانیتی که در کنار آن نصب شده. این دو یک ذوزنقه قائم الزاویه را تشکیل می‌دهند. نحوه‌ جهت­گیری و جای گذاری آن، سبب شده که آفتاب در لحظه‌ ظهر بر بدنه خارجی آن مماس بتابد و سنگ هیچ سایه‌ای نداشته باشد. این علامت، یعنی رسیدن به ظهر شرعی؛ زمانی که مغازه‌داران نقش جهان، کار را تعطیل می‌کردند و برای نماز ظهر به مسجد شاه می‌رفتند.

موزه‌ای از هنرها

مسجد شاه اصفهان بواقع موزه‌ای از انواع هنرها است. در مسجد شاه بخوبی می‌توان همیاری صمیمانه‌ جمعی از بزرگ‌ترین هنرمندان ایرانی که هریک در رشته‌ خود از نوابغ هنر بودند ؛ مشاهده کرد. همکاری‌ای که تحت سرپرستی و رهبری یکی از بزرگ‌ترین پادشاهان تاریخ ایران، صورت گرفت. شاید استعداد و زبردستی معماران چیره‌دستی همچون استاد علی اکبر اصفهانی، استاد ابوالقاسم معمار؛ خوشنویسان زبده‌ای چون علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمدرضا امامی؛ مهندسان و طراحانی چون شیخ بهایی و... تنها تحت حمایت شاه عباس بزرگ می‌توانست مجالی برای بروز و ظهوری درخور هنرمندی‌شان بیابد.