شایعاتی که در «روزهای آلوده» جان می‌گیرند 27 آبان – 95
پیرامون
آلودگی هوا عجب شایعه ای رایج شده است چون
بطور مستقیم نیروگاه اتمی بوشهر پاسداران
که پس از چندین سال باج گیری کردن کلان روس ها بلاخره این نیروگاه هسته ای فعال شد. همچنین برنامه
وتأسیسات هسته ای خامنه ای و پاسداران
مورد حمله قرار گرفته است. چون گزارش شده خبر
چرنوبیل شدن تهران، اگرچه یک سال پیش از سوی مسئولان مربوطه تکذیب شد، اما دوباره
با شروع آلودگی هوا جان گرفته و به جان مردم افتاده. خبری که معاون اداره محیط
زیست استان تهران، آن را کذب محض می‌خواند: موارد مطرح‌شده در این خبر، کذب بودن
آن را تأیید می‌کند. بارها این را گفته‌ایم اما مردم توجهی ندارند.....
خبر چرنوبیل شدن تهران، اگرچه
یک سال پیش از سوی مسئولان مربوطه تکذیب شد، اما دوباره با شروع آلودگی هوا جان
گرفته و به جان مردم افتاده. خبری که معاون اداره محیط زیست استان تهران، آن را
کذب محض می‌خواند: موارد مطرح‌شده در این خبر، کذب بودن آن را تأیید می‌کند. بارها
این را گفته‌ایم اما مردم توجهی ندارند.
به
گزارش ایسنا، روزنامه «ابتکار» نوشته است: از موضوعات علمی تا حواشی زرد ورزشی و
هنری را در بر می‌گیرد و آتش به جان مردم می‌اندازد. «شایعه»؛ این یک کلمه گاهی
آنقدر برای مردم باورپذیر می‌شود که بر اصل موضوع می‌چربد و می‌شود همه ماجرا،
ماجرایی که مدت‌ها طول می‌کشد تا مردم بپذیرند کدام وجهش واقعی است و کدام
غیرواقعی. داستانی که این‌بار دامن آلودگی هوا را گرفته است.
لطفا به اشتراک بذارید تا همه
بدونن!
«باعرض
سلام خدمت همه اعضای گروه. آلودگی هوای تهران به درجه ۱۸۰ رسیده. این رو پرفسور مجید
حکمت به بی‌بی‌سی گفته. درجه ۱۸۰
هشدار شیمیایی است، توی این درجه فضایی مانند ۱۲ سال بعد از حادثه چرنوبیل رو
داریم و تخلیه کامل شهر دستور دولت‌هاست، اما متاسفانه دولت ایران هیچ واکنشی تا
این ساعت نشون نداده. لطفاً به اشتراک بذارید تا همه بدونن.»
این
پیامی است که در روزهای اخیر در شبکه اجتماعی تلگرام دست به دست می‌چرخد و به
اشتراک گذاشته می‌شود. پیامی که موجی از نگرانی را در میان بخشی از مردم به راه
انداخته. آن بخشی که نمی‌دانند این نقل قول که از شخصی به نام پرفسور مجید حکمت
استاد آلودگی‌های زیست‌محیطی دانشگاه سوربن فرانسه در گفت‌وگو با شبکه خبری بی‌بی‌سی
فارسی گفته می‌شود داستانی تکراریست که دی‌ماه سال گذشته نیز همزمان با بحران
آلودگی هوا در شبکه‌های اجتماعی مجازی روایت می‌شد.
بارها گفته‌ایم که کذب است
خبر
چرنوبیل شدن تهران، اگرچه یک سال پیش از سوی مسئولان مربوطه تکذیب شد، اما دوباره
با شروع آلودگی هوا جان گرفته و به جان مردم افتاده. خبری که معاون پایش و نظارت
اداره کل محیط زیست استان تهران در گفت‌وگو با «ابتکار» آن را کذب محض می‌خواند و
می‌گوید: موارد مطرح شده در این خبر کذب بودن آن را تأیید می‌کند. بارها این را
گفته‌ایم اما مردم توجهی ندارند.
محمد
رستگاری اصطلاح درجه در تعیین میزان آلودگی هوا را یکی از اشتباهات این خبر می‌داند
و می‌گوید: «در تعیین میزان آلودگی چیزی به نام درجه نداریم بلکه ما این موضوع را
با ذکر شرایط می‌سنجیم، هوا از صفر تا ۵۰
پاک، ۵۱ تا ۱۰۰ سالم، ۱۰۱ تا ۱۵۰ ناسالم برای گروه‌های حساس، ۱۵۱ تا ۲۰۰ ناسالم، ۲۰۰ تا ۳۰۰ بسیار ناسالم و ۳۰۰ تا ۵۰۰ خطرناک است. این در حالی ست که
ما در بدترین روز این هفته شرایط آلودگی ۱۶۰
را داشته‌ایم.
او یکی
دیگر از نشانه‌های شایعه بودن این خبر را ذکر عدد ۱۸۰ برای میزان آلایندگی هوا می‌داند
و ادامه می‌دهد: «شرایط ۱۸۰
اصلاً در تقسیم‌بندی میزان آلایندگی هوا نیست و بالاترین میزان آلودگی ۳۰۰ تا ۵۰۰ است.»
معاون
پایش و نظارت اداره کل محیط زیست استان تهران درباره این نکته که مردم اطلاعات
علمی ندارند و این وظیفه مسئولان است که در این‌باره اطلاع‌رسانی کنند تا شایعه
جای خبر را پر نکند می‌گوید: «ما بارها این شایعه را تکذیب کرده‌ایم و تقریباً هر
روز میزان آلایندگی هوا را از طریق رسانه‌های رسمی اعلام می‌کنیم اما مردم به
منابع غیرمعتبر مراجعه و اطلاعات غلط دریافت می‌کنند.»
وقتی مردم نامحرم می‌شوند
آمارها
می‌گوید سالانه شش هزار نفر در تهران بر اثر آلودگی هوا کشته می‌شوند. فاجعه‌ای که
بخشی از آن به گردن مردمی است که هیچ نقش جدی در کاهش این آلودگی ایفا نمی‌کنند و
تنها وظیفه‌شان شده است به اشتراک‌گذاری شایعات در صفحات مجازی. موضوعی که دکتر
اکبر نصرالهی کارشناس رسانه در گفت‌وگو با ابتکار، آن را نه ضعفی از سوی مردم بلکه
ناشی از ضعف مسئولان و رسانه‌ها در مواجهه با سؤالات آنها می‌داند.
نصرالهی
در این باره می‌گوید: «شایعه زمانی به وجود می‌آید که مردم سؤالی دارند اما
مسئولان در برخورد با آن یا پاسخ کافی نمی‌دهند یا استدلال و منطقی در پاسخشان
وجود ندارد. وقتی مردم حس کنند که در رابطه با موضوعی اطلاعات درست و کافی وجود
ندارد آن را از منابع غیررسمی مطالبه می‌کنند. این مسأله ضعف مردم نیست بلکه مشکل
رسانه‌ها و مسئولان است. وقتی واقعیتی در زمان، قالب و اندازه مناسب به اطلاع
مخاطب نرسد این اتفاق می‌افتد. این شرایط در مسائلی چون موضوع آلودگی هوا که برای
مردم اهمیت دارد بیشتر اتفاق می‌افتد. مسئولان زمانی که آلودگی هوا رخ می‌دهد تنها
اطلاع می‌دهند، مثلاً مدارس ابتدایی تعطیل می‌شوند، نمی‌گویند بقیه مدارس چرا
تعطیل نمی‌شوند، اندازه آلودگی و حد استاندارد آن گفته نمی‌شود، درباره چگونگی
مواجهه با روزهای آلوده اینکه در این زمان چه باید کرد، اینکه چقدر از حد مجاز رد
شده‌ایم، در زمان آلودگی چه بخوریم در کدام محدوده‌ها تردد کنیم، اینکه چه شده که
کار به اینجا کشیده است و بر اثر آلودگی چه بر سر ما می‌آید چیزی نمی‌گویند.»
این
مدرس دانشگاه نقش رسانه‌ها را در این زمینه مهم می‌داند و تصریح می‌کند: «رسانه‌های
ما در این زمینه کوتاهی می‌کنند. آنها در طول سال اصلاً به سراغ این موضوع نمی‌روند
از مسئولان پاسخ نمی‌خواهند و مطالبه‌ای ندارند اما با شروع آلودگی تنها خبر رویدادی
منتشر می‌کنند و کلیت ماجرا در حد تعطیلی مدارس منتشر می‌شود و از اینکه ما در
ایجاد این آلودگی چه سهمی داریم و چه کسی در این میان کوتاهی کرده است چیزی گفته
نمی‌شود. درباره عمق فاجعه به مردم نمی‌گویند درباره مسئولیت سازمان‌های مرتبط با
این موضوع گفته نمی‌شود. تلویزیون به عنوان رسانه‌ای که با مخاطب عام مواجه است
درباره آلودگی برنامه مشخصی ندارد. برای همین مردم به شایعات مراجعه می‌کنند. در
این میان برخی هم از این وضع سوءاستفاده کرده و با اهداف خاصی این شایعات را منتشر
می‌کنند تا ناکارآمدی نظام یا غیرقابل سکونت بودن شهر و اینکه دیگر راهکاری برای
حل این معضل وجود ندارد و از دست کسی کاری برنمی‌آید مطرح شود.»
اطلاع‌رسانی نادرست و دامن‌زدن
به بحران
نصرالهی
یکی از آفت‌های اطلاع‌رسانی نادرست در زمان بحران‌ها را دامن زدن به شرایط بحرانی
می‌داند و تصریح می‌کند: «این ضعف اطلاع‌رسانی شرایط را بحرانی‌تر می‌کند و به
بحران‌های طبیعی ما دامن می‌زند. وقتی درباره آلودگی هوا چیزی فراتر از سال گذشته
به من گفته نشده من مخاطب هم اینکه یک خبر غیر رسمی می‌گوید در شرایط چرنوبیل
هستیم را باور می‌کنم. مسئولان و رسانه‌ها در امر اطلاع‌رسانی خوب عمل نمی‌کنند و
با مردم صادق نیستند تا زمانی که در برخورد با مسأله آلودگی هوا راهبرد انفعالی و
رویکرد سنتی وجود دارد منجر به تشدید بحث آلودگی هوا می‌شود، چراکه مردم هم دیگر
به دنبال کمک به حل وضع موجود نیستند.»
این
کارشناس حوزه رسانه با مقایسه شبکه‌های خبری داخلی و خارجی در زمینه آلودگی هوا می‌گوید:
«سال گذشته ۱۵ روز متوالی هوای تهران
آلوده بود همزمان شبکه خبر صداوسیما و شبکه خبری بی‌بی‌سی فارسی در این‌باره گزارش
داشتند. شبکه خبر تنها اخبار رویدادی را منتشر کرد و تنها به بحث معاینه فنی و
اقدامات پلیس پرداخت و مساله را نیمه‌تمام رها کرد اما در همان زمان و در همان شب
که این گزارش پخش شد شبکه خبری بی‌بی‌سی فارسی به مقایسه شهر تهران با لندن و
مکزیکوسیتی پرداخت و نشان داد که آلودگی که در تهران وجود دارد در دیگر شهرهای
بزرگ هم هست حتی به شرایط جغرافیایی مشابه تهران و مکزیکوسیتی اشاره کرد و در آن
به این موضوع پرداخت که آلودگی هوای مکزیکوسیتی حل شده و با ارائه تدابیر این معضل
در تهران هم قابل حل است. با این مثال می‌خواهم بگویم این تفاوت‌ها در ارائه اخبار
و تحلیل باعث می‌شود رسانه‌های خارج از کشور برد بیشتری در میان مردم داشته
باشند.»
تعطیلی مدارس تنها مطالبه مردم
در روزهای آلوده
اکبر
نصرالهی با بیان اینکه "همه وجوه شایعه اشتباه نیست و وقتی اعتماد به منابع
خبری رسمی کاهش یافته باشد مطالب درست و غلط در کنار هم قرار می‌گیرد، شایعه جان
می‌گیرد و باورپذیر می‌شود"، می‌افزاید: «وقتی ما یک شبکه امن رسانه‌ای ایجاد
نکرده‌ایم نمی‌توانیم توقع داشته باشیم موقعی که نیاز داریم اطلاعات مهم و حیاتی
از سوی مرم پذیرفته شود. الان وضعیت به گونه‌ای شده است که مردم به جای مطالبه
پاسخ پرسش‌های خود تنها به تعطیلی‌ها اقبال نشان می‌دهند. تعطیل شدن در زمان
آلودگی مطالبه مردم شده و چیزی بیش از این نمی‌خواهند.»
مردم دنبال راه چاره می‌گردند،
نه صحت خبر
با تولد
رسانه‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی، تحولی در زمینه انتشار اخبار و اطلاعات روی
داد. یکی از مهم‌ترین این تحولات تبدیل مخاطبان به مخبران فعال و مصرف‌کنندگان خبر
به تولیدکنندگان آن است. با ظهور منابع خبری غیررسمی فراوان و سرعت بالای انتقال
اخبار و اطلاعات، به خصوص از طریق شبکه‌های اجتماعی نصب شده بر روی تلفن همراه که
انتشار خبر را از دقیقه به ثانیه و حتی به لحظه می‌رسانند نه‌تنها سرگردانی بین
خبرهای درست و غلط یکی از مشکلات اصلی ارتباطات کنونی شده بلکه تب اشتراک‌گذاری را
هم شایع کرده است.
لیلا
وصالی، مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با ابتکار و در پاسخ به این پرسش که چرا مردم به
جای پذیرفتن نقش پررنگ‌تر در بحران‌های اجتماعی و طبیعی در فضاهای مجازی به شایعات
توجه می‌کنند و حتی به آن دامن می‌زنند، می‌گوید: «واقعیت این است که شکل و میزان
پذیرش و مواجهه با شایعات، نه فقط به میزان سواد رسانه‌ای افراد، بلکه به میزان
مهارت آنان در به‌کارگیری آموزه‌های سواد رسانه‌ای بستگی دارد. این مهم نیز زمانی
اتفاق می‌افتد که آموزه‌های سواد رسانه‌ای در افراد به مرحله باور و عمل برسند.»
وصالی
یکی از آموزش‌های سواد رسانه‌ای را توجه به منبع خبر و سنجیدن اعتبار آن می‌داند و
ادامه می‌دهد: «این درحالی است که اغلب شایعات، با زبان اقناعی بالا و در زمان‌هایی
منتشر می‌شوند که افراد از نظر فکری، بیشترین آمادگی برای پذیرش آنها را دارند.
به
عنوان مثال، درست زمانی که میزان آلودگی یا گردوغبار در یک شهر شدت پیدا می‌کند و
به مرز هشدار می‌رسد، سوال اصلی که ذهن افراد را درگیر می‌کند این است که چه چیزی
سبب افزایش آلودگی هوا شده است و چه باید کرد؟! حال اگر در همین زمان، کسی دست به
شیطنت زده و مطلبی جعلی یا غلو شده در این راستا منتشر کند که نه به منظور اشاره
به اهمیت پرداختن به راه‌حل‌های واقعی، بلکه به منظور بحرانی و غیرقابل کنترل نشان
دادن شرایط باشد و با هدف تشویش اذهان عمومی منتشر شده باشد، ضمن آن‌که به ظاهر
منبعی موثق نیز برای آن اعلام کرده است، مردم با توجه به ذهنیت قبلی و ترس‌های
ذهنی خود از این مشکل، به جای تمرکز روی راه حل واقعی، روی راهکار مجازی که
نویسنده متن پیشنهاد کرده است متمرکز می‌شوند. راهکاری مانند ضرورت تخلیه شهر! لذا
پیش از هرگونه اندیشیدن پیرامون سنجش اعتبار منبع یا صحت خبر یا راهکارهای حقیقی،
به سمت راهکار ارائه شده رفته و سعی می‌کنند با انتشار مطلب، دیگران را نیز آگاه
سازند. درحالی که سواد رسانه‌ای می‌کوشد قدری تأمل کردن پیش از انتشار مطلب را به
مخاطبان بیاموزد. تأملی به اندازه یک جستجو در اینترنت برای یافتن منابع معتبر در
این موضوع و دریافتن صحت یا سقم مطلب نقل شده.»
منبع خبری به نام دوستان
این
مدرس دانشگاه در پاسخ به این سوال که چرا با وجود اینکه کذب بودن خبرها و شایعاتی
از این دست بارها برای افکار عمومی مشخص شده اما همچنان شایعات فضای مجازی در
مقایسه با خبر رسانه‌های رسمی برای مردم باورپذیرتر است؟ می‌گوید: «البته همچنان
صدا و سیما برای بخش زیادی از مردم، منبع معتبری محسوب می‌شود اما فضای مجازی به
دلیل سرعت بالای انتشار، و به خصوص این که دریافت مطلب عمدتاً از جانب افراد مورد
اعتماد مانند خانواده، دوستان نزدیک، آشنای قابل اعتماد و فامیل صورت می‌گیرد، لذا
درجه پذیرش و تحت تاثیر واقع شدن در آن بیشتر است. بنابراین کافیست اولین افراد در
معرض و منتشر کنندگان اولیه یک خبر جعلی، از سواد رسانه‌ای کافی برخوردار نباشند و
دیگران نیز نسبت به دلسوزی، خیرخواهی و دغدغه‌مندی آنها و پیامی که از جانب آنان
دریافت می‌کنند اطمینان و اعتماد کافی داشته باشند تا یک شایعه به سرعت راه خود را
بین افکار عمومی باز کند.»
او می‌افزاید:
«بنابراین بزرگ‌ترین معضل در فضای مجازی که در ذهن افراد، عمدتا بر آموزه‌های سواد
رسانه‌ای پیشی می‌گیرد، دریافت اطلاعات از کسانی مانند خویشاوندان یا دوستان
نزدیک است که برای افراد منبعی معتبر محسوب می‌شوند اعتباری که درباره افراد فاقد
سواد رسانه‌ای، شاید بتوان به عنوان «اعتبار جعلی» از آن یاد کرد.»
شایعه
همیشه در زندگی ایرانی‌ها نقش مهمی ایفا کرده است روزگاری نقل محافل خانوادگی بود
و در گوش‌ها گفته می‌شد حالا چند سالی است که سر از شبکه‌های مجازی درآورده مساله‌ای
که حتی یک روز بودنش هم سبب آسیب جامعه می‌شود؛ آسیبی که اگر رسانه‌ها درست کار
کنند و مسئولان مردم را امین بدانند قطعاً نخواهد بود یا کمرنگ خواهد شد.
