چون اسم
خودم است مهر-98
اهالی صد کشور به پویش نام‌گذاری ستاره‌های
مادر و سیاره‌های فراخورشیدی دیگری دعوت شده‌اند و این نام‌ها پس از تصویب اتحادیه
بین‌المللی نجوم برای همیشه ماندگار خواهند شد؛ شروعی برای درگیرشدن مردم در یک
مسأله علمی.
به گزارش ایسنا، شهروندآنلاین نوشت:
«جایی دورِ دورِ دور، بیرون از منظومه شمسی، دو جرم در آسمان‌اند که قرار است برای‌شان
اسم انتخاب شود. مثل دو نوزاد تازه متولد شده؛ یک ستاره در صورت فلکی مار و سیاره‌ای
که به دورش می‌چرخد. دو جرم شبیه زمین و خورشیدِ روشنش؛ سیاره
HD ۱۷۵۵۴۱ b و ستاره
HD ۱۷۵۵۴۱ b. این نخستین بار است که
اجرام بیرون از منظومه شمسی، نامی ایرانی به خود می‌گیرند، نام‌هایی برآمده از
فرهنگ و زبان این سرزمین که این بار به انتخاب شهروندان است، نه دانشمندان. همزمان
اهالی صد کشور به پویش نام‌گذاری ستاره‌های مادر و سیاره‌های فراخورشیدی دیگری
دعوت شده‌اند و این نام‌ها پس از تصویب اتحادیه بین‌المللی نجوم برای همیشه
ماندگار خواهند شد؛ شروعی برای درگیرشدن مردم در یک مسأله علمی.
آشنایی با ستاره و سیاره
HD ۱۷۵۵۴۱، ستاره زردرنگی در صورت فلکی مار است.
با این که درخشندگی واقعی این ستاره از خورشید هم بیشتر است اما فاصله ۴۲۴سال
نوری‌اش تا زمین باعث شده در آسمان چندان پرنور نباشد و دیدنش با چشم غیر مسلح،
غیر ممکن شود. وضع این ستاره را به خورشید ما تشبیه می‌کنند اما سنگین‌تر و بزرگتر
است؛ جرمش حدود ۵.۱ برابر و قطرش تقریبا چهار برابر. از طرف دیگر در سایت ایران
پلنت نوشته شده که HD ۱۷۵۵۴۱ در مقایسه
با خورشید جوان‌تر است و فقط کمی بیشتر از نصف آن سن دارد.+
HD ۱۷۵۵۴۱ b هم سیاره فراخورشیدی
است که به دور این ستاره می‌گردد؛ مثل زمین که به دور خورشید. تفاوتش با زمین این
است که از جنس سنگ و جامد نیست و مثل مشتری یک غول گازی است. بزرگتر از سیاره
مشتری است اما تقریبا نصف آن جرم دارد. جالب این که چگالی (تراکم) این سیاره حتی
از کم‌چگال‌ترین سیاره منظومه شمسی یعنی زحل هم کمتر است؛ آن قدر که اگر می‌شد آن
را در آب قرار داد، روی آب شناور می‌شد. این سیاره در فاصله ۴۲۴سال نوری از زمین
قرار گرفته است.
آنها که دنبال انتخاب اسم‌اند، باید
بدانند بعضی ویژگی‌های مدار این سیاره به دور ستاره‌اش به مدار زمین در منظومه
شمسی شبیه است. مثلا هر بار گردش این سیاره به دور ستاره مادرش حدود ۲۹۸ روز طول
می‌کشد؛ کمی کوتاه‌تر از یک سال زمینی. فاصله HD ۱۷۵۵۴۱ b از ستاره‌اش هم تفاوت
چندانی با فاصله زمین تا خورشید ندارد. هر چند میزان کشیدگی بیضی مدار این سیاره
از مدار زمین بیشتر است.
این سیاره و ستاره، هر دو در فروردین ۲۰۰۷/۱۳۸۶،
با داده‌های رصدخانه کِک (Keck) و لیک
(Lick) در
ایالات متحده به روش «سرعت شعاعی» کشف شدند. HD ۱۷۵۵۴۱ b تنها سیاره‌ای است که
تا امروز به دور ستاره HD ۱۷۵۵۴۱ کشف شده
است.
مهلت پیشنهاد نام برای این دو جرم که با
۴۲۰سال نوری فاصله، از همسایگان منظومه شمسی‌اند، از ۱۳ شهریور، همزمان با
بزرگداشت ابوریحان بیرونی شروع شده بود و حالا به روزهای آخر می‌رسد. کمیته ملی
پویش نام‌گذاری ستاره مادر و سیاره فراخورشیدی، در مرحله نخست در قالب پیشنهادهای
صدکلمه‌ای، نام ستاره و سیاره پیشنهادی را از عموم شهروندان ایرانی دریافت کرده است.
استقبال هم تا امروز خوب بوده. گروه‌های زیادی از مردم که دل‌شان با آسمان است،
آنلاین یا به وسیله نامه، پیشنهادشان را به پویش ملی یعنی در سایت
iranpalnet.ir اعلام
کرده‌اند؛ بعضی‌ها وقت گذاشته و مثل پدر و مادری دلسوز برای نام‌گذاری تحقیق کرده‌اند
و بعضی اسم خودشان را پیشنهاد داده‌اند. قرار است بعد از امتیازدهی در کمیته ملی، ۱۰
نام برگزیده برای سیاره فراخورشیدی و ۱۰ نام برگزیده برای ستاره مادر آن به رأی
گذاشته شود و درنهایت نام برگزیده و دو نام پشتیبان برای ستاره و سیاره به اتحادیه
بین‌المللی نجوم اعلام شود، تا در انتهای سال اخیر میلادی (نیمه دی) نام منتخب
تصویب شود.
سابقه نام‌های ایرانی در آسمان
با این که تا امروز نام‌های بی‌شماری
برای بی‌شمار ستاره و سیاره و کهکشان انتخاب شده، رد نام‌های ایرانی را تنها در
منظومه شمسی می‌شود جست؛ در پستی‌ها و بلندی‌های سیاره‌ها، کوه‌ها و گودال‌های
قمرها و همین‌طور در سیارک‌ها. در منظومه شمسی، نام دانشمندان و شعرا و پادشاهان
ایرانی و شخصیت‌های افسانه‌ای فارسی، نشانه‌های آشنای آسمان‌اند. سایت ایران پلنت
به بعضی از این نام‌ها اشاره کرده است.
جایی در نزدیکی زمین، در عوارض سطحی ماه
نامی از دانشمندان ایرانی به یادگار مانده، آنها اغلب مرد هستند و البته درگذشته؛
خواجه نصیرالدین طوسی، ابن‌سینا، عبدالرحمن صوفی، ابوریحان بیرونی، ابن‌کثیر
فرغانی، ابوالوفای بوزجانی و عمر خیام. علاوه بر این اردشیر، ثریا و شهناز، از
اسامی ایرانی دیگر ثبت‌شده بر عوارض سطحی ماه هستند.
عوارض سطح سیاره زهره هم، برگرفته از
زنان نامدار و شخصیت‌های اسطوره‌ای است؛ تهمینه، رکسانا، هما، فیروزه، لیلا،
یاسمین، خاتون، غزل، زرینه، میترا، ناهید، پروین و زمرد. الهه‌های آناهیت،
آرامایتی، بی‌بی پَتمه، سوسن خوتین و سپندارمز هم در زهره جایگاهی دارند. در میان
اسامی شخصیت‌های حقیقی و تاثیرگذار ایرانی هم‌اکنون نام آذر اندامی (پزشک و باکتری‌شناس
و پژوهشگر انستیتو پاستور) و مهستی گنجه‌ای (شاعر ایرانی - ترک قرن ششم) بر سطح
عوارض این سیاره زهره می‌درخشد.
سطح عطارد که کوچکترین سیاره منظومه
شمسی است، نام هنرمندان و شعرای جهان را بر خود دارد و از میان ایرانیان، رودکی،
فردوسی، نظامی، سعدی، مولوی (به نام رومی) و بدیع‌الزمان همدانی عارضه‌ای به
یادبودشان نام‌گذاری شده است. در سیاره مریخ هم از ایران سه نام بهرام، اهریمن و
کپراتس (Coprates)، (نام رود دز در زبان یونانی) دیده می‌شود.
نام‌های ایرانی در منظومه شمسی فقط همین‌ها نیستند اما اسم جدیدی که برای سیاره و
ستاره فراخورشیدی انتخاب می‌شود، اولین نام‌های فارسی خارج از این منظومه خواهند
بود. این‌طور که کمیته نام‌گذاری اعلام کرده، برای انتخاب اسم، هر نامی که در واژه‌نامه‌های
متعارف ایرانی آمده، قابل ثبت است.
فاصله زیاد مجامع علمی از مردم ایران
امسال صدمین سال تشکیل اتحادیه بین‌المللی
نجوم است و این نهاد مردم صد کشور را در انتخاب اجرام آسمانی مشارکت داده است.
سیاوش صفاریان‌پور، عضو کمیته ملی برگزاری این پویش هدف اتحادیه بین‌المللی نجوم
از این مناسبت را کم‌کردن فاصله دانشمندان و مردم می‌داند. او به «شهروند» توضیح
می‌دهد: «فضای علمی از فضای عمومی سال‌های سال فاصله دارد. مردم نمی‌دانند که
جامعه علمی چه می‌کند و برای چه برای آنها هزینه می‌شود. شاید این محکی برای ما
باشد که بسنجیم جامعه ایران و فضای علمی ایران، نسبت به عمومی‌سازی علم میلی دارد
یا نه. هدف اصلی اتحادیه بین‌المللی نجوم از ایجاد این مناسبت این است که نظر عموم
را نسبت به کاری که دانشمندان حرفه‌ای در زمینه ستاره‌شناسی و کشف سیارات
فراخورشیدی می‌کنند، جلب کند؛ ایجاد یک تجربه مشترک بین مردم و دانشمندان. مردم
برای انتخاب نام درباره ستاره‌ها و سیارات فراخورشیدی اطلاعات جمع‌آوری می‌کنند و
این‌گونه متوجه می‌شوند که دانشمندان چه کار می‌کنند. مردم باید بدانند پژوهشگران
تراز اول دنیا در فضای دانشگاهی دقیقا چه می‌کنند. هدف اتحادیه بین‌المللی نجوم،
ایجاد یک دغدغه اجتماعی و جلب مشارکت مردم در فرآیند ترویج علم است. این قدم
متفاوتی نسبت به فضاهای علمی است که ما در ایران تجربه کرده‌ایم.»
به گفته او مشارکت مردم ایران در این
ماجرا یک امتیاز است: «انتخاب نامی ایرانی و تکرار آن در فضای علمی، یک جور تبادل
فرهنگی به حساب می‌آید. مثلا ایتالیا با افسانه‌ها و داستان‌های خودش، نام یک جرم
آسمانی را انتخاب می‌کند و ایران با داشته‌های فرهنگی متفاوتش. به فرض اگر نام
ستاره و سیاره رستم و سهراب باشد، علاقه‌مندان به نجوم هم پیگیر این خواهند شد و
درباره فرهنگ ایران خواهند پرسید.»
۴۲۰سال نوری یعنی چقدر؟
ستاره و سیاره فراخورشیدی مورد نظر حدود
۴۲۰ سال نوری از زمین فاصله دارند. اما ۴۲۰سال نوری یعنی چقدر؟ مجری برنامه
«آسمان شب» که یکی از ۹ داور این کمیته است، با هیجان می‌گوید: «وقتی این ستاره و
سیاره را رصد می‌کنیم، یعنی به نور ستاره‌ای نگاه می‌کنیم که ۴۲۰سال پیش از ستاره
مادر رها شده و امروز به ما می‌رسد. ستاره‌ای که جوان‌تر از خورشید و در مراحل
زیستی عادی خودش است. ما داریم روی جسمی اسم می‌گذاریم که در دوردست‌هاست.»
البته در مقیاس کیهان، این ستاره و
سیاره چندان هم از ما دور نیستند و از همسایگان منظومه شمسی‌اند.
۴۲۰ سال پیش در
زمین چه خبر بود؟ محمدجواد ترابی، هماهنگ‌کننده ملی دفتر ترویج اتحادیه بین‌المللی
نجوم می‌گوید: «ما در گذشته کیهان‌مان زندگی می‌کنیم. ماه نزدیک به ۳۸۰هزار
کیلومتر از ما فاصله دارد و سرعت نور ۳۰۰هزار کیلومتر بر ثانیه است، بنابراین ما ۱.۲
ثانیه پیش ماه را می‌بینیم. نوری که امروز از این ستاره و سیاره به ما می‌رسد،
مربوط به حدود ۴۲۰سال پیش است. همزمانی این فاصله در کره‌زمین هم عصر گالیله است.
آن زمان گالیله تازه رصدهایش را شروع
کرده بود و ۱۰سال بعد از آن با تلسکوپ به قمرهای مشتری و زحل را رصد می‌کرد. کار
او منجر به کشف قمرهای مختلف شد، تاریخ، دانایی بشر را دگرگون کرد و انقلابی در
نجوم پدید آورد. حالا با دیدن این ستاره و سیاره داریم به دوران گالیله نگاه می‌کنیم.
از طرفی با تصور اینکه، سیاره HD ۱۷۵۵۴۱ b قمری زیست‌پذیر داشته
باشد و موجودات زنده‌ای در آن باشند، آنها هم ما را در عصر گالیله می‌بینند.»
ایران منهای رصدخانه ملی
جایگاه ایران در دانش نجوم کجاست؟
صفاریان‌پور جواب این سوال را به طولانی‌شدن ساخت رصدخانه ملی گره می‌زند: «ما در
زمینه نجوم رصدی به این دلیل که رصدخانه قابل اعتنایی نداریم، رشد اساسی نکرده‌ایم.
گرچه دنیای علم امکانی ایجاد کرده که بسیاری از منجمان جهان از اطلاعات باقی
رصدخانه‌های دنیا استفاده کنند اما حقیقت این است که بودن اتمسفری مثل رصدخانه ملی
که الان سال‌هاست مراحل مختلف ساختش را طی می‌کند، می‌تواند سرعت پیشرفت نجوم
ایران را تغییر دهد. نبود رصدخانه ملی خلأ بزرگی در توسعه نجوم در ایران به حساب
می‌آید. هرچند درحال حاضر پژوهشگاه نجوم برای رصدخانه نیرو تربیت می‌کند.» ساخت
رصدخانه ملی ایران در کاشان از سال ۷۸ شروع شد اما با گذشت ۱۹سال هنوز به اتمام
نرسیده است. آخرین‌بار، خرداد امسال، خبرگزاری مهر نوشت که این پروژه تکمیل نشده و
معطل ۲۰میلیارد تومان اعتبار برای بهره‌برداری است.
عضو کمیته ملی برگزاری پویش ستاره-
سیاره می‌گوید: «رصدخانه کمک می‌کند ارتباطات علمی جهانی ما بیشتر شود، چون هم
دانشمندان زیادی برای استفاده از آن به ایران خواهند آمد و هم خود ما ابزاری
خواهیم داشت که در استفاده از آن اولویت داریم.»
در مقابل رشد رصدی، وضع نجوم تئوری یا
غیررصدی در ایران درحال رشد است: «شاخه نجوم تئوری یا غیر رصدی که بیشتر برمبنای
محاسبات و بررسی نظریات مختلف است، نسبت به دو دهه گذشته رشد فزاینده‌ای پیدا کرده
است. علاوه بر این، دنیای نجوم شاخه دیگری هم دارد، نجوم آماتوری؛ کسانی که الزاما
تحصیلات و درآمدشان نجوم نیست، اما به دنیای نجوم متصل‌اند، کار پژوهشی و مطالعاتی
می‌کنند، برخی‌شان علاقه‌مندان به ستاره‌شناسی‌اند که اطلاعات عمومی جمع‌آوری می‌کنند
و برخی هم رصدگران زبده آسمان هستند. این گوشه از نجوم هم در ایران در دو سه‌دهه
گذشته رشد زیادی داشته است. نسل جوان ایران برای داشتن یک سرگرمی که همزمان به علم
متصل است، سراغ نجوم آمده است.»
اگر استقبال خوب باشد، تمدید می‌شود
قرار است ساعت ۲۴، روز ۸ مهر، مهلت
دریافت اسامی تمام شود، اما محمدجواد ترابی، هماهنگ‌کننده دفتر ترویج اتحادیه بین‌المللی
نجوم در ایران می‌گوید، احتمال تمدید محدود این مهلت وجود دارد: «فرآیند داوری از
روزی که دریافت پیشنهادها تمام شود، شروع خواهد شد و بعد از اتمام آن، فرصت داریم
که تا ۲۸ مهر داوری را پیش ببریم؛ چه این تمدید شده باشد، چه نه. ۹ نفرِ عضو کمیته
ملی در قالب گروه‌های سه نفره، از صفر تا ۱۰ امتیازدهی می‌کنند و بعد از بررسی
مجموعه امتیازات این سه گروه، نام‌هایی که بیشترین امتیاز را بیاورند، در یک جلسه
ویژه، دوباره نمره‌دهی می‌شوند. بعد از آن ۱۰ اسم اول برای رأی‌دهی پیامکی اعلام
می‌شوند و این بار باز مردم می‌توانند از شماره یک تا ۱۰ به این نام‌ها رأی بدهند.
ما درنهایت یک جفت اسم اصلی و دو جفت اسم پشتیبان برای اتحادیه بین‌المللی می‌فرستیم
تا اگر به هر دلیلی نام‌های اول رد شدند، جایگزینی وجود داشته باشد.»
به گفته او همه اسامی منتخب در ۱۰۰
کشور، در نیمه دی ماه اعلام رسمی و ۱۰ نام منتخب در مراسمی برای اعلام نام‌های
اصلی دعوت خواهند شد.
ترابی می‌گوید که مشارکت تا امروز
غافلگیرکننده بوده و پیشنهادات گاهی عجیب و گاهی خاص: «پیشنهادات عجیب و غریب و در
عین حال خیلی خاصی داشته‌ایم. مواردی دریافت کرده‌ایم که معلوم بود برای انتخاب
نام تحقیق کرده‌اند، داستان‌های بومی را بررسی کرده‌اند و در فرهنگنامه‌ها و واژه‌نامه‌ها
به یک نام رسیده بودند. گروهی هم از دل زبان‌های بومی‌شان کلماتی را بیرون کشیده و
پیشنهاد کرده بودند که بسیار جذاب بودند. مواردی هم بود که فرد در توضیح این که
چرا این اسم را انتخاب کرده، نوشته بود چون اسم خودم است.»
