برف و باران قادر به باز سازی آب‌های ازدست
رفته در ایران نیست 25بهمن-95
وقتی سدهای زنجیره ای غیر کارشناسنامه خاکی و غیر خاکی که از سوی پیمانکاران بسیج و پاسداران احداث شده
باشد که منجر به نابودی کشاورزی وخشک شدن رودخانه هاو تالاب ودریاچه های کشور شده
باشد . مشخص است که پس از تقریباً 3 دهه کار به جایی می ر سد که اذعان شده برف
وباران قادر به بازسازی آب های ازدست یا بهدر رفته درا یران نیست.
مجید زندی
خوشبختانه در روزهای اخیر باران رحمت و برف نعمت، سبب شادی مردم ایران شده است و براساس اعلام سازمان هواشناسی در روزهای آینده نیز این ریزش‌های جوی در عمده استان‌های کشور تداوم خواهد داشت.اما، گره کار در کشور ما آنقدر تو در تو شده است که چنین برف و باران‌هایی نیز نمی‌تواند جای خالی میلیاردها متر مکعب کمبود آب سفره‌های زیر زمینی کشور را احیاء نماید.طبق ضرب‌المثل معروف «قناعت توانگر کند مرد را»ما در اصل مصرف دچار معضلی هستیم که برف و باران سرزمین خشک و کم آب فلات ایران قادر به بازسازی خود نیست.
در ظاهر همه سازمان‌ها، وزارتخانه‌های دولتی، مردم مصرف‌کننده آب شرب و حتی کشاورزان نیز از مصرف بی‌رویه آب و افت آب‌های زیر سطحی نگران هستند؛اما هرگاه موضوع منفعت شخصی پیش می‌آید مانند بسیاری از امور مورد بحث در جامعه، منافع ملی را فدای منافع شخصی می‌کنیم و این آغاز راهی است که همه باهم در یک کلام آن را بحران آب می‌نامیم. اما نکته محوری این است که تجربیات گذشته درس‌های بزرگی را به لحاظ مدیریت منابع آبی به کل دست‌اندرکاران داده است. مشکلات موجود به ما آموخته است که باید همه با هم کار کنیم.حل این بحران، جمع گرایی است همان نقطه ضعفی که متاسفانه در وجود ما هست که احساس می‌کنیم به تنهایی قادریم کاری را از پیش ببریم.فرقی نمی‌کند: دولت، یا مردم و شرکت‌های خصوصی؛که همواره نیز سرما به سنگ خورده است.
هنوز بسیاری افراد ریزگردهای خوزستان و سیستان و بلوچستان را مشکل منطقه‌ای می‌دانند و هر سازمان و نهادی دیگری را عامل پدید آمدن مشکلات زیست محیطی و نابودی آب و خاک معرفی می‌کند. درحالیکه هیچ دولتی به تنهایی نمی‌تواند این بحران را برطرف کند، اما می‌تواند در اولویت ملی خود آب را بر نفت ترجیح دهد و ذخایر آبی کشور را از نفت هم استراتژیک‌تر بداند، آیا می‌داند؟ در بحث مدیریت آب باید وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت جهادکشاورزی، وزارت صنعت و استانداری‌ها و گروه‌های مردمی که به ویژه کارشناسان خبره و امتحان پس داده و چند کشاورز کارآزموده صرفه جو‌کننده در مصرف آب، باید با هم کار کنند.
همانگونه که اشاره شد بخش خصوصی و به ویژه عمده مصرف کنندگان آب در بخش شرب، کشاورزی، صنعت و خدمات نیز باید بدانند با نگاه بخشی و جزیره‌ای کار به سرانجام پایدار نمی‌رسد، مگر این که حفظ آب و مراقبت از پاکی و سلامت آن حتی در ابعاد اعتقادی و مذهبی و چه بسا ابعاد انسانی به ملکه ذهن همه تبدیل شود. اما چرا در این بخش حساسیت لازم را نداریم و خود به مفهوم تک تک نفوس ما باز می‌گردد که باید اعتراف کنیم دلشوره لازم برای سرگذشت آب را در نهاد خود احساس نمی‌کنیم.
چرا کشاورزی که چاه آب مزرعه‌اش پر آب است اصلا به جلو گیری از هدر رفت، هرز و نابودی و آلودگی آن حساسیت ندارد؟ چرا صنایع آلوده‌کننده آب همان مالک و هیات مدیره‌اش درحالیکه می‌دانند دارند آب را سمی و نابود می‌سازند، به گریه نمی‌افتند؟ آیا ممکن نیست در پایین دست، نه یک انسان، فرزند و نوه‌اش، که یک سگ گر، بخواهد از آن بخورد آیا وجدانش قبول می‌کند. رسیدن به منفعت پولی تا کجا می‌تواند چشم و دل انسان را مهر و موم کند و حتی قسی‌القلب سازد و برای او سلامتی انسان‌ها، حیوانات و طبیعت اهمیتی نداشته باشد؟
در کنار این باید توجه کنیم که کشور ما در منطقه خشک و کم آب کره زمین قرار دارد.کافی است مقداری از شهرو روستایی که در آن زندگی می‌کنید، فاصله بگیریم و با دشت‌های خشک و تشنه قطره‌ای آب روبرو شویم.ایران ما با متوسط بارش‌های جوی کمتر از 250 میلی متر در سال از کشورهای خشک جهان و دارای منابع آب محدود است. علاوه بر این توزیع مکانی آب در ایران به دلیل شرایط طبیعی بسیار ناهمگن است. به طوری که فقط یک درصد از مساحت ایران بارشی بیش از 1000 میلیمتر در سال دارد، درحالی که قسمت عمده‌ای از سطح کشور با بارشی کمتر از 100 میلیمتر در سال مواجه است. علاوه بر این 75 درصد از کل بارندگی کشور تنها در 25 درصد از سطح کشور رخ می‌دهد و آن هم به دلیل نزدیکی کوه به دریا به صورت آب روان راهی دریا می‌شود.
وقتی روزی را با کشاورزان سپری می‌کنید درمی یابید که نبود یک برنامه جامع برای توانمندسازی کشاورزان و جوامع روستایی موجب شده است که اقدامات تشویقی ملی در راستای حمایت از کشاورزان مانند اختصاص یارانه‌های قابل ملاحظه به آب و انرژی به منظور بالا بردن رفاه آنان، با شکست مواجه شده است چراکه قیمت‌های بسیار پائین آب نتوانسته انگیزه‌های لازم را برای افزایش میانگین تولید در این بخش ایجاد نمایند.این سخن به مفهوم تلاش یا کمک به افزایش قیمت آب نیست چراکه اگر هر میزان قیمت آب کشاورزی را هم افزایش دهیم، تنش بیشتر در خود کشاورزی ایجاد می‌کنیم و ریشه کشاورزی ایران را خواهیم زد،باید برای کاهش مصرف آب کشاورزی در سطح ملی هزینه کرد.کشاورز ما با شرایط امروزی‌اش پس اندازی ندارد که بخواهد آنرا هزینه کند و افزایش قیمت آب هم یعنی رها‌سازی مزرعه و دام و مهاجرت به حاشیه شهرها باشیم.
این یک حقیقت است که متوسط کارایی آبیاری در ایران کمتر از 35 درصد است و تنها 5 درصد از اراضی کشاورزی از سیستم‌های آبیاری تحت فشار بهره می‌برند. با توجه به الگوهای بارش، کشاورزی دیم از قدرت تولید قابل ملاحظه‌ای برخوردار نمی‌باشد. الگوی کشت موجود در ایران با منابع آب سازگار نبوده و عمدتا براساس انتخاب سنتی محصولات، شیوه‌های منسوخ کشاورزی و قیمت‌های تضمینی خرید محصولات توسط دولت تعیین می‌شود.به همین دلیل دولت باید به جای افزایش قیمت آب الگوهای کشت و شیوه مصرف آب را با هزینه خود برای نجات آب برای کشاورزان انجام دهد و از سرمایه‌گذاری در این بخش نترسد و‌ای کاش در دوره‌ای که قیمت نفت به بیش از 130 دلار رسیده بود، دولت مرکزی ایران فارغ از هر جناح سیاسی تنها بخشی از آن درامد نجومی را برای نجات ایران از بحران آب صرف می‌کرد که متاسفانه به جا‌هایی رفت که نمی‌بایست می‌رفت و تاریخ این مملک هیچ خائنی را در هر لباسی که باشد نخواهد بخشید.
چند روز پیش برای مشاهده شیوه‌ای جدیدی از کاهش مصرف آب در اراضی کشاورزی به مزرعه کاشت ذرت و یونجه در بویین زهرا رفتم و با نوع خاصی از آبیاری به نام «تیپ» در کاشت ذرت و « آبیاری قطره‌ای زیر سطحی» برای کاشت یونجه آشنا شدم
بنا به اظهار کارشناسان، روش‌های آبیاری نوین علاوه بر جلوگیری از تلفات آب، باعث بالا بردن کیفیت تولید در واحد سطح می‌شوند به طوری که می‌توان راندمان آبیاری را تا 95 درصد رساند.این درحالی است که با روش آبیاری مزارع به شکل سنتی - روشی که بیشتر زمین‌های کشاورزی در کشور با این شکل آبیاری می‌شوند- حتی با صرف هزینه‌های گزاف تسطیح اراضی راندمان آبیاری 40 درصد است. همچنین امکان آبیاری اراضی شیب‌دار که در آبیاری سطحی مقدور نیست، امکان آبیاری در خاک‌های کم عمق، جلوگیری از روان اب‌ها و فرسایش خاک، توزیع به موقع و به اندازه و یکنواخت آب و کود و سم، بهبود کیفیت محصول، قابل اندازه گیری بودن دقیق مقدار آب مصرفی نیز از جمله مزایای این نوع آبیاری است.
دکتر سید رضا مرتضایی کشاورزی است که طرح بهینه سازی مصرف آب کشاورزی را در مزرعه یونجه و باغ انگور خود در قزوین اجرایی کرده است هم می‌گوید:البته الان مزرعه را زیر کشت یونجه بردم، درحالیکه در تابستان در برداشت خربزه هم رکورد رادر منطقه شکستم و هر محصولی که بخواهم با مصرف یک سوم آب و افزایش تولید کارها به ثمر می‌رسد.
او که خودش استاد دانشگاه امیر کبیر تهران است و هرپنجشنبه 200 کیلومتر مسافت را طی می‌کند تا به مزرعه‌اش در بوئین زهرا برسد وتفریح خود و خوانواده‌اش را کار در مزرعه قرار داده است می‌گوید: کاری که من انجام می‌دهم یقینا از کشاورزان عادی بر نمی‌آید چرا که درامد دانشگاه را برای کشاورزی هزینه کردم، اما اکنون درامد‌ها از هزینه‌ها جلو‌تر رفته است.این موفقیت را علاوه بر علاقمندی خود، استفاده از علم روز وبه کمک گرفتن از کارشناسان خبره بدست آوردم. ماه قبل که مهندس محمود حجتی به طور اتفاقی به مزرعه من آمده بود و از نحوه صرفه جویی در مصرف آب مطلع شد، سخنی گفت که اتفاقاً می‌تواند مبنای بسیاری از حرکت‌های وزارتخانه‌ها قرار گیرد. او گفته بودکه «هرجا می‌روم وجود مشکلات فراوان کشاورزان مرا خسته و فرسوده کرده است.اما مشاهده این کار همه خستگی‌ها را از تن من خارج کرده است. »
وی در توصیه‌ای به سایر علاقمندان به فعالیت کشاورزی برای صرفه جویی در آب، زمین، سم، کود وسایر هزینه‌های سربار می‌گوید: به طور کلی باید گفت که مسئولان و شهروندان دلشان را به انتقال آب از دریا خوش نکنند به دلیل اینکه چنین اقدامی نیازمند میلیاردها تومان اعتبار و پیامدهای زیست محیطی فراوانی است؛ بنابراین به جای اینکار باید به فکر مدیریت صحیح و جمع‌آوری آب‌های سطحی و همچنین استفاده از ظرفیت رسانه‌ها به منظور فرهنگ سازی مناسب و هشدار جدی برای صرفه جویی در مصرف آب است تا وضعیت آب از مرز هشدار و بحران عبور نکند و چراغ قرمز وضعیت اورژانسی روشن شود.
دکتر مرتضایی ادامه می‌دهد: همواره می‌شنویم که می‌گویند در برخی از دشت‌های کشور در گذشته عمق حفر چاه 17 متر بود، اما اکنون برای رسیدن به آب باید 220 متر حفاری صورت گیرد و بسیاری از دشت‌ها با تراز منفی بیش از 10 میلیارد متر مکعبی آب مواجه است که ریشه همه در مصرف غلط آب است.
وی می‌گوید: یا وقتی می‌شنوم 609 دشت در کل کشور وجود دارد که بیش از نیمی از دشت‌ها در وضعیت بحرانی قرار و بقیه دست‌ها نیز در بحران خاموش به سر می‌برد، تنم می‌لرزد.اکنون نیز آب‌های زیرزمینی در مناطق شرقی کشور رو به اتمام است، بنابراین باید کارایی آب را بالا ببریم و مدیریت آب داشته باشیم و اینگونه از آب‌های زیرزمینی استفاده نکنیم.
وی می‌افزاید: طی 10 سال آینده با شدت یافتن کم آبی مشکلات کشاورزان بیشتر هم خواهد شد که یک راه حل عقلایی، پایدار و بلند مدت این است که با مدیریت توام و پویای تقاضا و عرضه با مشارکت نهادهای دخیل(دولتی ها) و ذینغع مردم به صورت همزمان و هماهنگ تلاش کنیم و صندوق ذخیره ارزی و سایر صندوق‌های ذخیره مالی استراتژیک را برای کمک به صرفه جویی در مصرف آب به کار گیریم.
مهندس عباس زارع مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری در کشور نیز با اشاره به وجود 7/88 میلیون هکتار اراضی آبی در کشور در پایاب سدها و منابع آبی کوچک می‌گوید: از بهترین روش‌های بهره‌وری آب که درحال حاضر در دنیا اجرا می‌شود، سامانه‌های نوین آبیاری است که علاوه بر مصرف آب کمتر و تولید محصول بیشتر و پایدار، باعث کاهش خسارات واردشده به محیط‌زیست نیز می‌شود.
وی با اشاره به تاکید وزیر جهاد کشاورزی و دانش‌بنیان شدن کشاورزی و توسعه سامانه‌های آبیاری افزود: قرار بر این است طی برنامه‌ای 10 ساله این طرح در اراضی دارای ظرفیت به اجرا درآید.
ادامه داد: از ابتدای شروع طرح سامانه‌های نوین آبیاری از سال 1369 تاکنون یک میلیون و 440 هزار هکتار اراضی کشاورزی کشور به این طرح تجهیز شده‌اند و پیش‌بینی کرده‌ایم با تعامل کشاورزان و پشتیبانی مسئولان، هرساله 250 هزار هکتار از اراضی تجهیز شوند و 150 هکتار نیز سالانه توسط سایر مجریان و طرح‌های موجود تجهیز شده تا طی 10 سال آینده تجهیز چهار میلیون هکتار اراضی باقیمانده تحقق پیدا کند.
وی تصریح کرد: با توجه به خشکسالی‌های پی‌درپی سال‌های گذشته، تغییرات اقلیمی و محدودیت‌های منابع آبی، سیاست وزارت جهاد کشاورزی، افزایش تولید با مصرف آب کمتر است.
زارع یادآور شد: برای محصول ذرت در روش غرقابی 12 مترمکعب آب در هر هکتار و در روش بارانی هشت تا 9 مترمکعب آب مصرف می‌شود، درحالی که در روش تیپ این مقدار به پنج‌هزار تا پنج‌هزار و 500 مترمکعب در هکتار کاهش پیدا کرده و علاوه بر آن، میزان تولید محصول در هر هکتار از 60 تا 70 هزار تن به 90 تا 100 هزار تن افزایش پیدا کرده است. همچنین کارایی آب نیز سه تا چهار برابر افزایش یافته است.
مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری سامانه‌های نوین کشاورزی گفت: یک میلیون و 600 هزار هکتار از مجموع هشت میلیون و 700 هزار هکتار اراضی آبی کشور مجهز به سامانه‌های نوین آبیاری هستند. در هر هکتار از اراضی کشاورزی که از سامانه‌های نوین آبیاری استفاده شود می‌توان شاهد صرفه جویی چهار هزار و 700 متر مکعبی در مصرف آب بود.
وی با بیان اینکه اجرای این طرح‌ها حداقل 30 درصد افزایش راندمان تولید را به همراه دارد، اضافه کرد: با استفاده از سامانه‌های نوین در کشاورزی 25 درصد در مصرف کود، سموم شیمیایی و بذر صرفه جویی می‌شود.همچنین در زمین‌هایی که از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌شود با اجرایی شدن سامانه‌های نوین آبیاری حدود 25 درصد کاهش مصرف انرژی رخ می‌دهد.
وی ادامه داد: طبق تصمیم مجلس و وزارت جهاد کشاورزی در 10 سال آینده باید سالانه 400 هزار هکتار از اراضی آبی به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز شوند.که در دولت یازدهم برای نخستین بار اعتباراتی از صندوق توسعه ملی به سامانه‌های نوین کشاورزی اختصاص یافت که این امر، روند توسعه این سامانه‌ها را فراهم کرده است.و برای برنامه ششم مقرر شده تا 11 میلیارد متر مکعب صرفه‌جویی در مصرف آب انجام شود.
به گفته زارع وزارت نیرو جهت تعادل بخشی سفره‌های آب زیرزمینی و وزارت جهاد کشاورزی در راستای افزایش بهره وری در راستای تحقق اهداف برنامه فعالیت خواهد کرد.و برای تسریع در اجرای طرح یکپارچه‌سازی اراضی خرد، 85 درصد هزینه‌های اجرا به‌صورت بلاعوض ازسوی معاونت آب و خاک و سازمان‌های جهاد کشاورزی به کشاورزان پرداخت می‌شود.
مجری طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری کشور تصریح می‌کند: با اجرای طرح سامانه‌های نوین آبیاری در کشور و اراضی تحت پوشش این سامانه‌ها سالانه حدود 8 میلیارد متر مکعب آب ذخیره می‌شود.
وی با اشاره به تاکیدات مقام معظم رهبری برای اجرای طرح سامانه‌های نوین آبیاری می‌افزاید: مجلس شورای اسلامی سال گذشته و امسال در قانون بودجه اعتبار خوبی را برای تحقق طرح سامانه‌های نوین آبیاری قرار داده، به طوری که امسال براساس بودجه مبلغ هزار و 217 میلیارد تومان را به اجرای طرح سامانه‌های نوین آبیاری اختصاص داد؛ اما برای پاسخ به درخواست متقاضیان سامانه‌های نوین آبیاری سالانه حدود 3هزار میلیارد تومان لازم است که امیدواریم نمایندگان محترم مجلس در روزهای اخیر هنگام تصویب بودجه سال 96 به بهروی آب بیش از پیش توجه کنند.
***
خوشبختانه توجه دولت یازدهم به امور زیربنایی بخش کشاورزی در مقاوم‌سازی بنیادهای اقتصاد این بخش بسیار موثر است به گونه‌ای که با تخصیص اعتبارات و فراهم شدن زمینه‌های توسعه همکاری‌های بین‌المللی در پسابرجام، پیشرفت‌های قابل توجهی در بهره‌برداری بهینه از منابع آب و خاک و نوسازی و توسعه ناوگان ماشین‌های کشاورزی ایجاد شده است. به گونه‌ای که کارآیی (راندمان) آبیاری در سه سال اخیر از 38 درصد به 44 درصد بهبود یافته است و با توجه به این که هر یک درصد بهبود آبیاری موجب کاهش 800 میلیون مترمکعبی آب و بهره‌برداری بهینه از منابع موجود می‌شود و این امر نیز مصداق دیگری در مقاوم‌سازی پایه‌های اقتصاد کشور و عمل به شعار امسال است که می‌تواند مسیر مصوبات بودجه بهره‌وری در مصرف آب را به نفع ذخیره‌سازی آب سوق دهد.باید تکرار کردبکارگیری شیوه‌های نوین آبیاری می‌تواند بخشی اعظمی از مشکلات کم‌آبی را برطرف کند.
* کم آبی در کشور آنقدر زیاد است که چنین برف و باران‌هایی نمی‌تواند جای خالی میلیاردها متر مکعب کمبود آب سفره‌های زیر زمینی فلات ایران را پر نماید،چاره‌ای جز قناعت در مصرف آب در قالب افزایش بهروری نداریم
* هر یک درصد بهبود آبیاری موجب کاهش 800 میلیون مترمکعبی آب و بهره‌برداری بهینه از منابع موجود می‌شود کاری که این روز‌ها می‌تواند مسیر مصوبات بودجه سال 1396بخش آب را به سمت بهره وری هرچه بیشتر آب شرب، خدمات، صنعت و کشاورزی سوق دهد
خوشبختانه در روزهای اخیر باران رحمت و برف نعمت، سبب شادی مردم ایران شده است و براساس اعلام سازمان هواشناسی در روزهای آینده نیز این ریزش‌های جوی در عمده استان‌های کشور تداوم خواهد داشت.اما، گره کار در کشور ما آنقدر تو در تو شده است که چنین برف و باران‌هایی نیز نمی‌تواند جای خالی میلیاردها متر مکعب کمبود آب سفره‌های زیر زمینی کشور را احیاء نماید.طبق ضرب‌المثل معروف «قناعت توانگر کند مرد را»ما در اصل مصرف دچار معضلی هستیم که برف و باران سرزمین خشک و کم آب فلات ایران قادر به بازسازی خود نیست.
در ظاهر همه سازمان‌ها، وزارتخانه‌های دولتی، مردم مصرف‌کننده آب شرب و حتی کشاورزان نیز از مصرف بی‌رویه آب و افت آب‌های زیر سطحی نگران هستند؛اما هرگاه موضوع منفعت شخصی پیش می‌آید مانند بسیاری از امور مورد بحث در جامعه، منافع ملی را فدای منافع شخصی می‌کنیم و این آغاز راهی است که همه باهم در یک کلام آن را بحران آب می‌نامیم. اما نکته محوری این است که تجربیات گذشته درس‌های بزرگی را به لحاظ مدیریت منابع آبی به کل دست‌اندرکاران داده است. مشکلات موجود به ما آموخته است که باید همه با هم کار کنیم.حل این بحران، جمع گرایی است همان نقطه ضعفی که متاسفانه در وجود ما هست که احساس می‌کنیم به تنهایی قادریم کاری را از پیش ببریم.فرقی نمی‌کند: دولت، یا مردم و شرکت‌های خصوصی؛که همواره نیز سرما به سنگ خورده است.
هنوز بسیاری افراد ریزگردهای خوزستان و سیستان و بلوچستان را مشکل منطقه‌ای می‌دانند و هر سازمان و نهادی دیگری را عامل پدید آمدن مشکلات زیست محیطی و نابودی آب و خاک معرفی می‌کند. درحالیکه هیچ دولتی به تنهایی نمی‌تواند این بحران را برطرف کند، اما می‌تواند در اولویت ملی خود آب را بر نفت ترجیح دهد و ذخایر آبی کشور را از نفت هم استراتژیک‌تر بداند، آیا می‌داند؟ در بحث مدیریت آب باید وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت جهادکشاورزی، وزارت صنعت و استانداری‌ها و گروه‌های مردمی که به ویژه کارشناسان خبره و امتحان پس داده و چند کشاورز کارآزموده صرفه جو‌کننده در مصرف آب، باید با هم کار کنند.
همانگونه که اشاره شد بخش خصوصی و به ویژه عمده مصرف کنندگان آب در بخش شرب، کشاورزی، صنعت و خدمات نیز باید بدانند با نگاه بخشی و جزیره‌ای کار به سرانجام پایدار نمی‌رسد، مگر این که حفظ آب و مراقبت از پاکی و سلامت آن حتی در ابعاد اعتقادی و مذهبی و چه بسا ابعاد انسانی به ملکه ذهن همه تبدیل شود. اما چرا در این بخش حساسیت لازم را نداریم و خود به مفهوم تک تک نفوس ما باز می‌گردد که باید اعتراف کنیم دلشوره لازم برای سرگذشت آب را در نهاد خود احساس نمی‌کنیم.
چرا کشاورزی که چاه آب مزرعه‌اش پر آب است اصلا به جلو گیری از هدر رفت، هرز و نابودی و آلودگی آن حساسیت ندارد؟ چرا صنایع آلوده‌کننده آب همان مالک و هیات مدیره‌اش درحالیکه می‌دانند دارند آب را سمی و نابود می‌سازند، به گریه نمی‌افتند؟ آیا ممکن نیست در پایین دست، نه یک انسان، فرزند و نوه‌اش، که یک سگ گر، بخواهد از آن بخورد آیا وجدانش قبول می‌کند. رسیدن به منفعت پولی تا کجا می‌تواند چشم و دل انسان را مهر و موم کند و حتی قسی‌القلب سازد و برای او سلامتی انسان‌ها، حیوانات و طبیعت اهمیتی نداشته باشد؟
در کنار این باید توجه کنیم که کشور ما در منطقه خشک و کم آب کره زمین قرار دارد.کافی است مقداری از شهرو روستایی که در آن زندگی می‌کنید، فاصله بگیریم و با دشت‌های خشک و تشنه قطره‌ای آب روبرو شویم.ایران ما با متوسط بارش‌های جوی کمتر از 250 میلی متر در سال از کشورهای خشک جهان و دارای منابع آب محدود است. علاوه بر این توزیع مکانی آب در ایران به دلیل شرایط طبیعی بسیار ناهمگن است. به طوری که فقط یک درصد از مساحت ایران بارشی بیش از 1000 میلیمتر در سال دارد، درحالی که قسمت عمده‌ای از سطح کشور با بارشی کمتر از 100 میلیمتر در سال مواجه است. علاوه بر این 75 درصد از کل بارندگی کشور تنها در 25 درصد از سطح کشور رخ می‌دهد و آن هم به دلیل نزدیکی کوه به دریا به صورت آب روان راهی دریا می‌شود.
وقتی روزی را با کشاورزان سپری می‌کنید درمی یابید که نبود یک برنامه جامع برای توانمندسازی کشاورزان و جوامع روستایی موجب شده است که اقدامات تشویقی ملی در راستای حمایت از کشاورزان مانند اختصاص یارانه‌های قابل ملاحظه به آب و انرژی به منظور بالا بردن رفاه آنان، با شکست مواجه شده است چراکه قیمت‌های بسیار پائین آب نتوانسته انگیزه‌های لازم را برای افزایش میانگین تولید در این بخش ایجاد نمایند.این سخن به مفهوم تلاش یا کمک به افزایش قیمت آب نیست چراکه اگر هر میزان قیمت آب کشاورزی را هم افزایش دهیم، تنش بیشتر در خود کشاورزی ایجاد می‌کنیم و ریشه کشاورزی ایران را خواهیم زد،باید برای کاهش مصرف آب کشاورزی در سطح ملی هزینه کرد.کشاورز ما با شرایط امروزی‌اش پس اندازی ندارد که بخواهد آنرا هزینه کند و افزایش قیمت آب هم یعنی رها‌سازی مزرعه و دام و مهاجرت به حاشیه شهرها باشیم.
این یک حقیقت است که متوسط کارایی آبیاری در ایران کمتر از 35 درصد است و تنها 5 درصد از اراضی کشاورزی از سیستم‌های آبیاری تحت فشار بهره می‌برند. با توجه به الگوهای بارش، کشاورزی دیم از قدرت تولید قابل ملاحظه‌ای برخوردار نمی‌باشد. الگوی کشت موجود در ایران با منابع آب سازگار نبوده و عمدتا براساس انتخاب سنتی محصولات، شیوه‌های منسوخ کشاورزی و قیمت‌های تضمینی خرید محصولات توسط دولت تعیین می‌شود.به همین دلیل دولت باید به جای افزایش قیمت آب الگوهای کشت و شیوه مصرف آب را با هزینه خود برای نجات آب برای کشاورزان انجام دهد و از سرمایه‌گذاری در این بخش نترسد و‌ای کاش در دوره‌ای که قیمت نفت به بیش از 130 دلار رسیده بود، دولت مرکزی ایران فارغ از هر جناح سیاسی تنها بخشی از آن درامد نجومی را برای نجات ایران از بحران آب صرف می‌کرد که متاسفانه به جا‌هایی رفت که نمی‌بایست می‌رفت و تاریخ این مملک هیچ خائنی را در هر لباسی که باشد نخواهد بخشید.
چند روز پیش برای مشاهده شیوه‌ای جدیدی از کاهش مصرف آب در اراضی کشاورزی به مزرعه کاشت ذرت و یونجه در بویین زهرا رفتم و با نوع خاصی از آبیاری به نام «تیپ» در کاشت ذرت و « آبیاری قطره‌ای زیر سطحی» برای کاشت یونجه آشنا شدم
بنا به اظهار کارشناسان، روش‌های آبیاری نوین علاوه بر جلوگیری از تلفات آب، باعث بالا بردن کیفیت تولید در واحد سطح می‌شوند به طوری که می‌توان راندمان آبیاری را تا 95 درصد رساند.این درحالی است که با روش آبیاری مزارع به شکل سنتی - روشی که بیشتر زمین‌های کشاورزی در کشور با این شکل آبیاری می‌شوند- حتی با صرف هزینه‌های گزاف تسطیح اراضی راندمان آبیاری 40 درصد است. همچنین امکان آبیاری اراضی شیب‌دار که در آبیاری سطحی مقدور نیست، امکان آبیاری در خاک‌های کم عمق، جلوگیری از روان اب‌ها و فرسایش خاک، توزیع به موقع و به اندازه و یکنواخت آب و کود و سم، بهبود کیفیت محصول، قابل اندازه گیری بودن دقیق مقدار آب مصرفی نیز از جمله مزایای این نوع آبیاری است.
دکتر سید رضا مرتضایی کشاورزی است که طرح بهینه سازی مصرف آب کشاورزی را در مزرعه یونجه و باغ انگور خود در قزوین اجرایی کرده است هم می‌گوید:البته الان مزرعه را زیر کشت یونجه بردم، درحالیکه در تابستان در برداشت خربزه هم رکورد رادر منطقه شکستم و هر محصولی که بخواهم با مصرف یک سوم آب و افزایش تولید کارها به ثمر می‌رسد.
او که خودش استاد دانشگاه امیر کبیر تهران است و هرپنجشنبه 200 کیلومتر مسافت را طی می‌کند تا به مزرعه‌اش در بوئین زهرا برسد وتفریح خود و خوانواده‌اش را کار در مزرعه قرار داده است می‌گوید: کاری که من انجام می‌دهم یقینا از کشاورزان عادی بر نمی‌آید چرا که درامد دانشگاه را برای کشاورزی هزینه کردم، اما اکنون درامد‌ها از هزینه‌ها جلو‌تر رفته است.این موفقیت را علاوه بر علاقمندی خود، استفاده از علم روز وبه کمک گرفتن از کارشناسان خبره بدست آوردم. ماه قبل که مهندس محمود حجتی به طور اتفاقی به مزرعه من آمده بود و از نحوه صرفه جویی در مصرف آب مطلع شد، سخنی گفت که اتفاقاً می‌تواند مبنای بسیاری از حرکت‌های وزارتخانه‌ها قرار گیرد. او گفته بودکه «هرجا می‌روم وجود مشکلات فراوان کشاورزان مرا خسته و فرسوده کرده است.اما مشاهده این کار همه خستگی‌ها را از تن من خارج کرده است. »
وی در توصیه‌ای به سایر علاقمندان به فعالیت کشاورزی برای صرفه جویی در آب، زمین، سم، کود وسایر هزینه‌های سربار می‌گوید: به طور کلی باید گفت که مسئولان و شهروندان دلشان را به انتقال آب از دریا خوش نکنند به دلیل اینکه چنین اقدامی نیازمند میلیاردها تومان اعتبار و پیامدهای زیست محیطی فراوانی است؛ بنابراین به جای اینکار باید به فکر مدیریت صحیح و جمع‌آوری آب‌های سطحی و همچنین استفاده از ظرفیت رسانه‌ها به منظور فرهنگ سازی مناسب و هشدار جدی برای صرفه جویی در مصرف آب است تا وضعیت آب از مرز هشدار و بحران عبور نکند و چراغ قرمز وضعیت اورژانسی روشن شود.
دکتر مرتضایی ادامه می‌دهد: همواره می‌شنویم که می‌گویند در برخی از دشت‌های کشور در گذشته عمق حفر چاه 17 متر بود، اما اکنون برای رسیدن به آب باید 220 متر حفاری صورت گیرد و بسیاری از دشت‌ها با تراز منفی بیش از 10 میلیارد متر مکعبی آب مواجه است که ریشه همه در مصرف غلط آب است.
وی می‌گوید: یا وقتی می‌شنوم 609 دشت در کل کشور وجود دارد که بیش از نیمی از دشت‌ها در وضعیت بحرانی قرار و بقیه دست‌ها نیز در بحران خاموش به سر می‌برد، تنم می‌لرزد.اکنون نیز آب‌های زیرزمینی در مناطق شرقی کشور رو به اتمام است، بنابراین باید کارایی آب را بالا ببریم و مدیریت آب داشته باشیم و اینگونه از آب‌های زیرزمینی استفاده نکنیم.
وی می‌افزاید: طی 10 سال آینده با شدت یافتن کم آبی مشکلات کشاورزان بیشتر هم خواهد شد که یک راه حل عقلایی، پایدار و بلند مدت این است که با مدیریت توام و پویای تقاضا و عرضه با مشارکت نهادهای دخیل(دولتی ها) و ذینغع مردم به صورت همزمان و هماهنگ تلاش کنیم و صندوق ذخیره ارزی و سایر صندوق‌های ذخیره مالی استراتژیک را برای کمک به صرفه جویی در مصرف آب به کار گیریم.
مهندس عباس زارع مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری در کشور نیز با اشاره به وجود 7/88 میلیون هکتار اراضی آبی در کشور در پایاب سدها و منابع آبی کوچک می‌گوید: از بهترین روش‌های بهره‌وری آب که درحال حاضر در دنیا اجرا می‌شود، سامانه‌های نوین آبیاری است که علاوه بر مصرف آب کمتر و تولید محصول بیشتر و پایدار، باعث کاهش خسارات واردشده به محیط‌زیست نیز می‌شود.
وی با اشاره به تاکید وزیر جهاد کشاورزی و دانش‌بنیان شدن کشاورزی و توسعه سامانه‌های آبیاری افزود: قرار بر این است طی برنامه‌ای 10 ساله این طرح در اراضی دارای ظرفیت به اجرا درآید.
ادامه داد: از ابتدای شروع طرح سامانه‌های نوین آبیاری از سال 1369 تاکنون یک میلیون و 440 هزار هکتار اراضی کشاورزی کشور به این طرح تجهیز شده‌اند و پیش‌بینی کرده‌ایم با تعامل کشاورزان و پشتیبانی مسئولان، هرساله 250 هزار هکتار از اراضی تجهیز شوند و 150 هکتار نیز سالانه توسط سایر مجریان و طرح‌های موجود تجهیز شده تا طی 10 سال آینده تجهیز چهار میلیون هکتار اراضی باقیمانده تحقق پیدا کند.
وی تصریح کرد: با توجه به خشکسالی‌های پی‌درپی سال‌های گذشته، تغییرات اقلیمی و محدودیت‌های منابع آبی، سیاست وزارت جهاد کشاورزی، افزایش تولید با مصرف آب کمتر است.
زارع یادآور شد: برای محصول ذرت در روش غرقابی 12 مترمکعب آب در هر هکتار و در روش بارانی هشت تا 9 مترمکعب آب مصرف می‌شود، درحالی که در روش تیپ این مقدار به پنج‌هزار تا پنج‌هزار و 500 مترمکعب در هکتار کاهش پیدا کرده و علاوه بر آن، میزان تولید محصول در هر هکتار از 60 تا 70 هزار تن به 90 تا 100 هزار تن افزایش پیدا کرده است. همچنین کارایی آب نیز سه تا چهار برابر افزایش یافته است.
مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری سامانه‌های نوین کشاورزی گفت: یک میلیون و 600 هزار هکتار از مجموع هشت میلیون و 700 هزار هکتار اراضی آبی کشور مجهز به سامانه‌های نوین آبیاری هستند. در هر هکتار از اراضی کشاورزی که از سامانه‌های نوین آبیاری استفاده شود می‌توان شاهد صرفه جویی چهار هزار و 700 متر مکعبی در مصرف آب بود.
وی با بیان اینکه اجرای این طرح‌ها حداقل 30 درصد افزایش راندمان تولید را به همراه دارد، اضافه کرد: با استفاده از سامانه‌های نوین در کشاورزی 25 درصد در مصرف کود، سموم شیمیایی و بذر صرفه جویی می‌شود.همچنین در زمین‌هایی که از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌شود با اجرایی شدن سامانه‌های نوین آبیاری حدود 25 درصد کاهش مصرف انرژی رخ می‌دهد.
وی ادامه داد: طبق تصمیم مجلس و وزارت جهاد کشاورزی در 10 سال آینده باید سالانه 400 هزار هکتار از اراضی آبی به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز شوند.که در دولت یازدهم برای نخستین بار اعتباراتی از صندوق توسعه ملی به سامانه‌های نوین کشاورزی اختصاص یافت که این امر، روند توسعه این سامانه‌ها را فراهم کرده است.و برای برنامه ششم مقرر شده تا 11 میلیارد متر مکعب صرفه‌جویی در مصرف آب انجام شود.
به گفته زارع وزارت نیرو جهت تعادل بخشی سفره‌های آب زیرزمینی و وزارت جهاد کشاورزی در راستای افزایش بهره وری در راستای تحقق اهداف برنامه فعالیت خواهد کرد.و برای تسریع در اجرای طرح یکپارچه‌سازی اراضی خرد، 85 درصد هزینه‌های اجرا به‌صورت بلاعوض ازسوی معاونت آب و خاک و سازمان‌های جهاد کشاورزی به کشاورزان پرداخت می‌شود.
مجری طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری کشور تصریح می‌کند: با اجرای طرح سامانه‌های نوین آبیاری در کشور و اراضی تحت پوشش این سامانه‌ها سالانه حدود 8 میلیارد متر مکعب آب ذخیره می‌شود.
وی با اشاره به تاکیدات مقام معظم رهبری برای اجرای طرح سامانه‌های نوین آبیاری می‌افزاید: مجلس شورای اسلامی سال گذشته و امسال در قانون بودجه اعتبار خوبی را برای تحقق طرح سامانه‌های نوین آبیاری قرار داده، به طوری که امسال براساس بودجه مبلغ هزار و 217 میلیارد تومان را به اجرای طرح سامانه‌های نوین آبیاری اختصاص داد؛ اما برای پاسخ به درخواست متقاضیان سامانه‌های نوین آبیاری سالانه حدود 3هزار میلیارد تومان لازم است که امیدواریم نمایندگان محترم مجلس در روزهای اخیر هنگام تصویب بودجه سال 96 به بهروی آب بیش از پیش توجه کنند.
***
خوشبختانه توجه دولت یازدهم به امور زیربنایی بخش کشاورزی در مقاوم‌سازی بنیادهای اقتصاد این بخش بسیار موثر است به گونه‌ای که با تخصیص اعتبارات و فراهم شدن زمینه‌های توسعه همکاری‌های بین‌المللی در پسابرجام، پیشرفت‌های قابل توجهی در بهره‌برداری بهینه از منابع آب و خاک و نوسازی و توسعه ناوگان ماشین‌های کشاورزی ایجاد شده است. به گونه‌ای که کارآیی (راندمان) آبیاری در سه سال اخیر از 38 درصد به 44 درصد بهبود یافته است و با توجه به این که هر یک درصد بهبود آبیاری موجب کاهش 800 میلیون مترمکعبی آب و بهره‌برداری بهینه از منابع موجود می‌شود و این امر نیز مصداق دیگری در مقاوم‌سازی پایه‌های اقتصاد کشور و عمل به شعار امسال است که می‌تواند مسیر مصوبات بودجه بهره‌وری در مصرف آب را به نفع ذخیره‌سازی آب سوق دهد.باید تکرار کردبکارگیری شیوه‌های نوین آبیاری می‌تواند بخشی اعظمی از مشکلات کم‌آبی را برطرف کند.
* کم آبی در کشور آنقدر زیاد است که چنین برف و باران‌هایی نمی‌تواند جای خالی میلیاردها متر مکعب کمبود آب سفره‌های زیر زمینی فلات ایران را پر نماید،چاره‌ای جز قناعت در مصرف آب در قالب افزایش بهروری نداریم
* هر یک درصد بهبود آبیاری موجب کاهش 800 میلیون مترمکعبی آب و بهره‌برداری بهینه از منابع موجود می‌شود کاری که این روز‌ها می‌تواند مسیر مصوبات بودجه سال 1396بخش آب را به سمت بهره وری هرچه بیشتر آب شرب، خدمات، صنعت و کشاورزی سوق دهد
